2- mavzu: s- elementlarning tavsifi va xossalari. Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari Rеja

Magniy gidrid MgH₂ ni olish uchun magniy dimetil 175C da parchalanadi:
Mg(CH₃)₂ → MgH₂ + C₂H₄
Magniy oksid MgO texnikada karbonatni va laboratoriyada magniy gidroksidning parchalashidan olinadi:
MgCO₃ → MgO + CO₂
Mg(OH)₂ → MgO + H₂O
MgO - 2800C da suyuqlanadigan kristall modda bo’lib, undan o’tga chidamli idishlar, tigel va boshqa buyumlar tayyorlanadi. Magniy oksid suvda erimaydi, ammo kislota va kislotali oksidlarda yaxshi eriydi.


Magniy gidroksid Mg(OH)₂ suvda kam eriydigan o’rtacha kuchga ega bo’lgan asos, uning eruvchanlik ko’paytmasi (EK) 1,210^-12 ga teng. U quyidagicha olinadi:
MgCl₂ + 2NaOH = Mg(OH)₂ + 2NaCl
MgCl₂ + 2NH₄OH = Mg(OH)₂ + 2NH₄Cl

Magniy xlorid MgCl₂ ko’mir bilan MgO aralashmasiga xlorni ta’sir ettirib olinadi, undan magnezial sement tayyorlanadi, uni qipiq bilan aralashtirib, izolyatsiya materiali bo’lgan ksilolit olinadi. Magniy sulfat MgSO₄ tabiatda har xil minerallar shaklida uchraydi, eritmada esa kristallogidrat monogidrat MgSO₄  H₂O (kizerit minerali) va geptagidrat (MgSO₄  7H₂O) (taxir tuz minerali) holida kristallanadi. Suvda eriydi, tibbiyotda surgi dori sifatida, qishloq xo’jaligida o’g’it sifatida ishlatiladi. Magniy karbonat MgCO₃ tabiatda magnezit va dolomit (MgCO₃CaCO₃) holida uchraydi. MgCO₃ suvda oz eriydi, uning suvdagi eritmasiga ishqoriy metall karbonatlari ta’sir ettirilsa, Mg₂(OH)₂CO₃ hosil bo’ladi, uning aniq tarkibi 3MgCO₃Mg(OH)₂3H₂O bo’lib, oq magneziya (tabiatda kam uchraydi) deb ataladi. Oq magneziya tibbiyotda, qog’oz va kauchuk sanoatida ishlatiladi.
Kalsiy, tabiatda uchrashi, fizik-kimyoviy xossalari, muhim birikmalari, ishlatilishi
Kalsiyning atom massasi 40,08 (Z = 20) ga teng. U tabiatda eng ko’p tarqalgan metallardan biri bo’lib, Yer po’stlog’ining taxminan 3% ini tashkil etadi. Tabiatdagi asosiy birikmalari ohaktosh, bo’r va marmar, shuningdek dolomit (MgCO₃CaCO₃), fosforit (Ca₃(PO₄)₂), flyurit va turli silikatlardir. Kalsiy o’simlik va hayvonlar organizmi uchun zarur element. Odam suyagining 25% i qon va turli to’qimalarda oz miqdorda kalsiy bo’ladi. Kalsiy suyuqlantirilgan CaCl₂ ni elektroliz qilib (ozroq CaF₂ qo’shiladi) olinadi.
Kalsiy kumushdek oq metall bo’lib, havoda tez oksidlanadi. Shuning uchun kerosin ostida saqlanadi. Ochiq havoda qolsa, uning sirti oksid, peroksid, nitrid qavatlari bilan qoplanadi. Kalsiy birmuncha qattiq bo’lishiga qaramay yassilanuvchi metall, suv va kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi. Kalsiy, stronsiy va bariy aktiv metallmaslar bilan odatdagi sharoitda birikadi. U kislorod bilan oksid CaO va peroksid CaO₂, vodorod bilan gidrid, CaH₂, azot bilan nitrid Ca₃N₂, uglerod bilan karbid CaC₂, galogenlar bilan birikib, galogenid CaHal₂ larni hosil qiladi.
Metall holidagi kalsiyning ishlatilishi uning yuqori kimyoviy aktivligiga bog’liq, undan metall birikmalaridan (uran, xrom, sirkoniy, seziy, rubidiy kabi) metallarni qaytarishda, po’lat va ayrim qotishmalardagi kislorod va oltingugurtni yo’qotishda, organik suyuqliklarni suvsizlantirishda hamda vakuum asboblaridagi qoldiq gazlarni yuttirishda foydalaniladi. Kalsiy faolligi past bo’lgan metallarning oksidlaridan va galogenidlaridan kislorodni va galogenlarni siqib chiqarib, qaytaruvchi xossasini namoyon qiladi.
Ca + TiO₂ = 2CaO + Ti ;
2Ca +TiCl₄ = 2CaCl₂ + Ti