2- mavzu: Viruslar

Tarkibida RNK bo‘lgan viruslar:
1. Gripp virusi.
2. Qizamik virusi.
3. Quturish virusi.
4. Pikomoviruslar.
5. Oqsil virusi.
6. Arboviruslar.
7. Afrika o ‘lati.


Viruslar barcha organizm hujayralarida ko‘payadigan, xususiy genomga ega bo’lib, hujayralardan tashqarida yashay olmaydi. Ular odam, hayvon, hasharot, o‘simlik, zamburug' va bakteriyalarning obligat hujayra ichida yashovchi parazitlari bo'lib, oqsilni sintezlash, ferment va energiya hosil qilish xususiyatiga ega emas.
Viruslar taksonomiyasi bilan shug'ullanuvchi Xalqaro qo‘mita tasnifida (1982-y.) viruslar kimyoviy tarkibiga ko‘ra, asosan, ikki guruhgabo‘linadi:


1) DNK tutuvchi viruslar;
2) RNK tutuvchi viruslar. DNK tutuvchi viruslarning 17 DNK - genomli va RNK tutuvchi viruslarning 42 RNK - genomli oilasi ma’lum. Ulardan 6 ta DNK-genomli va 13 ta RNK-genomli oila, tibbiyot va veterinariyada ahamiyatga ega.
Viruslar tasnifida ulardagi nuklein kislotaning turi va uning viriondagi foiz miqdori kapsomerlar soni, nisbiy molekular og'irligi, viruslarning tuzilish xususiyatlari, reproduksiyasi va boshqa m a’lumotlar hisobga olinadi (jadval).


Viruslar tasnifi. Viruslarning zamonaviy tasnifi umurtqalilar, umurtqasizlar, o‘simliklar va mikroorganizmlar viruslari uchun umumiy hisoblanadi. Bu tasnifga quyidagi mezonlar kiritilgan:
1) Nuklein kislotaning xili (RNK yoki DNK), uning tuzilishi (iplar soni);
2) Lipoproteid qobig‘ining borligi;
3) Virus genomining reproduksiya qilish usuli;
4) Virionning hajmi va morfologiyasi, simmetriya turi, lcapsomerlar
miqdori.
5) Irsiy ta’sirlashuvlaming ko ‘rinishi;
6) Virusga ta’sirchan xo'jayinlaming turlari;
7) Patogenligi, hujayraga ta’sir ko‘rsatishi va hujayra ichi kiritmalarining
hosil b o ‘lishi;
8) Geografik tarqalganligi; 9)Yuqish yo'llari;
10) Antigen xossalari.
Sanab o ‘tilgan belgilar asosida viruslar oila, turkum, tur va tiplarga bo'lirnadi. Oilalarga bo'linishi 1 va 2 mezonlarga asoslangan bo'lsa, turkum va tiplarga qolgan belgilari bo'yicha ajratiladi. Faqat umurtqalilarda uchraydigan viruslarga gerpes, adenoviruslar, ortomiksoviruslar, arenoviruslar, koronaviruslar kiradi.
Bir qator viruslar filogenetik to'siqlami yengib o ‘tib, ham umurtqalilar, ham umurtqasizlar orgamizmida (kanalar, chivinlar, iskaptoparlar) ко‘paya olish xususiyatiga ega. Bularga bunyaviruslar, togaviruslar, rabdoviruslar va reoviruslarning ma’lum bir turkumlarini kiritsa bo'ladi. Bu virusiar uchun bo’g'imoyoqlilar ham tabiiy xo'jayin, ham tashuvchi vazifasini bajaradi. Bunday viruslar arbo viruslar deb ataladi.