2 1- bob. Nogironlikni sotsiologik o'rganish zaruriyati

Kurs ishi mavzusining maqsadi.Nogironlik masalalarini o'rganishda sotsiologik usullarnining o'rni va ulardan foydalanish.
Kurs ishi mavzusining vazifasi. Nogironlikni sotsiologik o'rganish zaruriyati. Nogironlikni o'rganishda sotsiologik tadqiqot usullaridan foydalanish. Nogironligi bo'lgan oilalar bilan ishlash usullari.Nogironlik masalalari yuzasidan so'rovnoma o'tkazish.
Kurs ishi mavzusining nazariy ahamyati. Nogironlik masalalariga aniqlik kiritish. Nogironligi bo'lgan shaxslarning muammolari va ularning sabablarini aniqlash.
Kurs ishi mavzusining amaliy ahamyati.Nogironlikni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash. Nogironligi bo'lgan shaxslarning ijtimoiylashuvi va ularning jamiyatdagi o'rni. Sotsiologik so'rovnoma asosida insonlarning nogironlik tushunchasi va nogironligi bo'lgan shaxslarga nisbatan munosabatlarini aniqlash.
Kurs ishi mavzusining tarkibiy qismlari. Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
1- Bob. Nogironlikni sotsiologik o'rganish zaruriyati.
1.1.Sotsiologik tadqiqot usullari va ularning o'ziga xos xususiyati.
Hozirgi kunda aholining muhtoj qatlamini ijtimoiy himoyasi davlatimiz olib borayotgan ichki siyosatlarning asosiysi bo'lib hisoblanadi. Nogironlar aholining ijtimoiy zaif va yordamga muhtoj tabaqalari qatoriga kirganligi uchun nogironlarni ijtimoiy-iqtisodiy muhofazalashga doir bir qancha huquqiy hujjatlar qabul qilingan. 1991-yil 18-noyabrdagi O'zbekiston Respublikasi «Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to'g'risida»gi Qonun mustaqillik e'lon qilingandan keyingi ilk qadam bo'lib, keyinchalik «Fuqarolarni sog'ligini saqlash to'g'risida»gi qonun va boshqa qarorlar va Davlat Dasturlari qabul qilindi.
«Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to'g'risida»gi qonunning 1- moddasida «Nogiron» tushunchasini ta'rifi berilgan, unga ko'ra «Jismoniy va aqliy nuqsonlari borligi tufayli turmush faoliyati cheklanganligi munosabati bilan ijtimoiy yordam va ijtimoiy yordam va himoyaga muhtoj shaxs, nogiron hisoblanadi. Shaxsning turmush faoliyatini cheklanganligi uning o'ziga-o'zi xizmat qilish, yurish, yo'lni topa bilish, muloqat qilish, o'z hatti harakatlarini nazorat qilish, shuningdek mehnat bilan shug'ullanish qobiliyati yoki imkoniyatini to'la yoki qisman ifodalanadi ».
Sotsiologik tadqiqotlarning maqsadlari:puxta tayyorgarlikni talab qiladi. Tadqiqot natijasida olingan ma'lumotlarning ishonchliligi va shuning uchun qiymati uni har tomonlama tayyorlash uchun sarflangan sa'y-harakatlarga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir deb taxmin qilishimiz mumkin. Shuning uchun ham ijtimoiy hodisa va jarayonlarni sotsiologik tahlil qilishning metodologik va tashkiliy texnikasini egallashdan avval tahlilning yuqori ilmiy darajasini ta’minlashga qodir bo‘lgan ilmiy qoidalarni chuqur egallash zarur.
Sotsiologik tadqiqotlar bo'lajak izlanishlarning ilmiy asoslangan reja va dasturini tayyorlashdan boshlanadi. Dastur xayot xaqiqatidan kelib chiqqan va ilmiy-nazariy jihatdan puxta ishlangan bo'lishi lozim.Zero, tadqiqot natijalari qanday bo'lishi ana shu omillarga bevosita bog'liqdir.
Sotsiologiya boshqa ijtimoiy fanlardan farqli o'laroq, empirik usullardan faol foydalanadi: anketalar, suhbatlar, kuzatish, eksperiment, statistik ma'lumotlar va hujjatlarni tahlil qilish. Sotsiologik tadqiqotlar- bu mantiqiy izchil uslubiy, uslubiy va tashkiliy-texnik protseduralardan iborat bo'lib, yagona maqsad bilan bog'langan - keyinchalik amaliy qo'llash uchun o'rganilayotgan hodisa bo'yicha ishonchli ma'lumotlarni olish.
Sotsiologik tadqiqotning uchta asosiy turi mavjud: razvedka (zond, uchuvchi), tavsifiy va analitik.
Razvedka tadqiqoti- bu cheklangan muammolarni hal qilish imkonini beruvchi sotsiologik tahlilning eng oddiy turi. Darhaqiqat, ushbu turdan foydalanishda asboblarni (uslubiy hujjatlarni) tekshirish mavjud: anketalar, anketalar, kartalar, hujjatlarni o'rganish va boshqalar. Bunday o'rganish dasturi, asboblar to'plami kabi soddalashtirilgan. So'ralgan populyatsiyalar kichik - 20 dan 100 kishigacha. Razvedka tadqiqoti, qoida tariqasida, muammoni chuqur o'rganishdan oldin amalga oshiriladi. Uning davomida maqsadlar, farazlar, vazifalar, savollar va ularni shakllantirish ko'rsatiladi.
Tavsifiy tadqiqot - sotsiologik tahlilning yanada murakkab shakli. Uning yordami bilan o'rganilayotgan ijtimoiy hodisaning nisbatan yaxlit ko'rinishini beruvchi empirik ma'lumotlar olinadi. Odatda tahlil obyekti sifatida turli xil xususiyatlarga ega bo'lgan nisbatan ko'p aholi soni, masalan, turli kasbdagi, jinsi, yoshi, ish staji va boshqalar ishlaydigan yirik korxona ishchi kuchi bo'lganda amalga oshiriladi. Nisbatan bir hil guruhlarning o'rganish ob'ekti tarkibida (masalan, ta'lim darajasi, yoshi, kasbi bo'yicha) joylashishi qiziqish xususiyatlarini baholash, solishtirish, ular o'rtasidagi aloqalar mavjudligi yoki yo'qligini aniqlash imkonini beradi. Ta'riflovchi tadqiqotda empirik ma'lumotlarni yig'ishning bir yoki bir nechta usullari qo'llanilishi mumkin. Usullarning kombinatsiyasi ma'lumotlarning ishonchliligi va to'liqligini oshiradi, chuqurroq xulosalar va asosli tavsiyalar chiqarish imkonini beradi.
Tavsifiy tadqiqot ko'proq murakkab ko'rinish sotsiologik tahlil. Uning yordami bilan empirik ma'lumotlar o'rganiladi, bu o'rganilayotgan ijtimoiy hodisaning nisbatan yaxlit ko'rinishini beradi. Tahlil obyeti katta ijtimoiy guruh, masalan, yirik korxona ishchi kuchi.
Sotsiologik tahlilning eng jiddiy turi hisoblanadi analitik tadqiqot. U nafaqat o'rganilayotgan hodisa yoki jarayonning elementlarini tavsiflaydi, balki uning asosida yotgan sabablarni ham aniqlash imkonini beradi. Sabab-oqibat munosabatlarini izlash bunday tadqiqotning asosiy maqsadi hisoblanadi. Agar tavsifiy tadqiqotda o'rganilayotgan hodisaning xususiyatlari o'rtasida bog'liqlik o'rnatilgan bo'lsa, analitik tadqiqotda bu bog'liqlik sabab yoki u yoki bu ijtimoiy hodisani belgilovchi asosiy sabab nima ekanligi aniqlanadi. Analitik tadqiqotda ma'lum bir hodisani belgilovchi ko'plab omillarning kombinatsiyasi o'rganiladi. Odatda ular asosiy va asosiy bo'lmagan, doimiy va vaqtinchalik, boshqariladigan va boshqarilmaydigan va boshqalarga bo'linadi.
Sotsiologik tadqiqotning eng jiddiy turi bu analitik tadqiqotdir. U nafaqat o'rganilayotgan hodisa, jarayonning elementlarini tavsiflaydi, balki uning asosida yotgan sabablarni ham aniqlash imkonini beradi. U ma'lum hodisani oqlaydigan ko'plab omillarning yig'indisini o'rganadi. Analitik tadqiqotlar, qoida tariqasida, to'liq izlanish va tavsifiy tadqiqotlar bo'lib, ular davomida o'rganilayotgan ijtimoiy hodisa,jarayonning ayrim elementlari haqida dastlabki tasavvurni beradigan ma'lumotlar to'planadi.
Sotsiologik tadqiqotda uchta asosiy bosqichni ajratish mumkin:
1) tadqiqot dasturi va usullarini ishlab chiqish;
2) empirik tadqiqot o'tkazish;
3) ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish, xulosalar chiqarish, hisobot tuzish.
Usul- ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash yoki tahlil qilishning asosiy usuli. Texnika - ma'lum bir usuldan samarali foydalanish uchun maxsus texnikalar majmuasi.
Sotsiologik tadqiqotlarda ilmiy maqsad muhim axamiyat kasb etib, tadqiqotlarning nazariy yoki amaliy yo’nalishlarda bo’lishini ko’rsatuvchi mo’ljal vazifasini o’taydi. Maqsadni amalga oshirish jarayonida bir qator ijtimoiy ziddiyatli holatlargi duch kelish mumkin.
Sotsiolgik tadqiqotlarning sifat darajasini oshirish uchun empirik ma'lumotlarning ishonchli ekanligini, ilmiy asoslanganligini ta'minlash uchun uning metodologik asosiga alohida e'tibor qaratilmog’i lozimdir:
1. Sotsiologik tadqiqotni tayyorlash va tashkil etish. Buyurtma va obyektning mavjudligi.
2. Amaliy tadqiqot ishlari olib borish jarayoni.
3. Empirik ma'lumotlarni sifat va aniqlik darajasini nazorat qilish.
4..Olingan ma'lumotlarni taxlil qilish umumlashtirish.
Har qanday tadqiqot dasturining umumiy talablari mavjud. Bularga, tadqiqotning asosiy maqsad va vazifalarini aniqlash; ishchi farazni ishlab chiqish, dasturni ishlab chiqish jarayonida kompyuter texnikasidan foydalanish kabilar kiradi
Sotsiologik tadqiqot usullari ichida xozirgi kunda eng ko'p tarqalgani so'rov usulidir. So'rov usulining qulayligi shunda namoyon bo'ladiki, tadqiqotning kuzatish va eksperiment usullarini faqat mutaxassis sotsiologlar qo'llashi mumkun bo'lsa, so'rov usulida tadqiqot o'tkazishga qisqa muddatli tayyorgarlikdan o'tgan yordamchilarni jalb qilish va ular yordamida respondentlarning katta miqdorini qamrab olish mumkun.
So'rov usuli boshqarish uchun qulay usuldir.Bundan tashqari tadqiqot ko'lamini kengaytirishda so'rov usulining imkoniyatlari juda katta. Bu usul qo'llanilganda katta korxona va muassalar, soxalar, mintaqalar va xatto mamlakat miqiyosida ham tadqiqot o'tkazish mumkun.
Kuzatish usuli faqat xozirgi davrda yuz berayotgan xodisalar xaqida ma'lumot bersa, so'rov usuli respondentga bevosita murojat qilib, uning xulq-atvori xarakatdan ko'zlagan niyatlari o'tgan davrda qilgan va xozir qilayotgan ishlari, kelajakka mo'jjallangan rejalari to'g'risida batafsil ma'lumot olish imkonini beradi. Ayniqsa, kishining xis tuyg'ulari, kechinmalari, xarakat motivlari to'g'risida ma'lumot to'plash kerak bo'lganda bu usul qo'l keladi. Chunki bu xodisalar kuzatuvchi nigohidan yashirin bo'lib, ularni kuzatish usuli bilan aniqlab bo'lmaydi
Lekin so'rov usuli faqat afzalllik va qulayliklardan iborat ekan deb xulosa chiqarish ham noto'g'ri. Bu usulning ham bir qator kamchiliklari mavjud . Masalan, bu usul yordamida olingan ma'lumotlarning xaqiqatga qanchalik mos kelishini sinchiklab tekshirish kerak. Chunki, bu usul qo'llanilganda ma'lumot manbai faqat respondent bo'ladi. Respondentlar esa o'z xarakteri, dunyoqarashi, xulqi, ma'lumoti bo'yicha turli kishilar bo'lib, ular har doim ham xaqiqatni gapiravermaydilar. Respondentning javoblariga qay darajada ishonish mumkunligi masalasi juda murakkabdir. Respondent javoblarining to'g'ri yoki noto'g'ri ekanini tekshirishning bir qancha usullari mavjud bo'lib, ulardan qanchalik ustalik bilan foydalana olishi sotsiologning mahoratini ko'rsatadi.
So’rash usuli sotsiologiyada keng yoyilgan tadqiqot shakli hisoblanadi. Bu usulda guruh yoki ayrim kishilarga savollar bilan murojaat qilib, dastlabki, birlamchi ma'lumotlar to’plab olinadi. So’rash usulining yozma (anketa) va og’zaki turlari mavjud. Bundan tashqari statsionar va sirtqi (telefon orqali, matbuot orqali), ommaviy va ekspertlar uchun, saylanma va yalpi (referendumlar ham shunga kiradi) shakllarda namoyon bo’ladi. So’rash usullarining bugungi kunda keng tarqalganligi, aloxida e'tibor va obro’ga ekanligi ko’pgina sabablarga bog’liqdir. So’rash usullari orqali shunday ma'lumotlarga ega bo’lishi mumkinki, bunday ma'lumotlarni hamisha xam hujjatli manbalardan olish mumkin emas. Lekin shunga qaramay 1930- yillar boshlarida bu usul Sobiq Ittifoqda inqirozga yuz tutdi. Genetika singari fanlar qatorida sotsiologik so’rovlar ham man etilgan edi.O’tkazilganda ham yuzaki ravishda o’tkazilar edi.
Sotsiologiyada eksperiment usuli ham qo’llaniladi. Aslida eksperimentlar tabiiy fanlarda keng qo’llaniladi, lekin sotsiologiyada uni qo’llash doirasi cheklangan. Laboratoriya sharoitida faqatgina kichik guruhni joylashtirish mumkin, lekin ular ham o’z ustilaridan tajriba o’tkazilayotganligidan xabardor bo’ladilar va o’zlarini odatdagidan farqliroq umuman eksperimentni sun'iy yaratilgan sharoitda bir yoki bir necha o’zgaruvchan miqdorning boshqalariga ta'sirini o’rganish deb ta'riflash mumkin.
Eksperiment so`zi lotincha tajriba o`tkazish, namuna olish ma`nolarini ifodalaydi. Tajribaning inson hayoti va jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati juda kattadir.
Tajriba xususida ulug` mutafakkirlar ibratli fikrlar izhor etishib, uni ijtimoiy hayotni ilmiy bilishning jiddiy omili, deb qarashgan. Imom Ismoil al-Buxoriy shunday o`git beradilar: «Tajriba bo`lmasa kishida halimlik va aqllilik mutlaqo bo`lmaydi». Tajriba, hayotiy ko`nikmalarning inson tarbiyasi, bevosita ilm etuvchi 565-hadisda: «Kishi qoqilmay, toymay turib, aqlli, xulqli bo`la olmaydi va har bir yaxshi-yomonni boshidan kechirmay turib, hokim, olim bo`la olmaydi» deb uqtiriladi. Buyuk xitoy faylasufi Konfutsiy: «Ilmga etishishning uch yo`li mavjud bo`lib, bularning eng olijanobi tafakkur, mushohada yo`li, eng oson va qulay bo`lgani taqlid yo`li va eng achchiq va mashaqqatli bo`lgani tajriba yo`lidir, deb tajriba usuliga alohida e`tibor qaratishga undaydi.
Bundan o`n asr muqaddam ulug` yurtdoshimiz Abu Rayhon Beruniy ilmiy eksperimetning misli ko`rilmagan usullarini ishlab chiqib, tabiiy fanlarda buyuk kashfiyotlar qilishga musharraf bo`lgan edi. U dunyoda birinchi bo`lib, eksperiment usulida sayyoramiz, hajmi, hamda vaznini o`ta aniqlik bilan belgilab berdi. Ayni chog`da, tajribalar orqali okean ortida buyuk quruqlik (Amerika) yastanib yotganligini ham ilmiy isbotladi. Yana bir buyuk millatdoshimiz Mirzo Ulug`bek , Nikolay Kapernikdan qariyb bir asr muqaddam yer kurrasi oliy ong sharofati bilan Quyosh sistemasiga kiruvchi osmon jismlaridan biri ekanligini ilmiy kuzatish va eksperiment usulida kashf etib berdi.
Ijtimoiy eksperiment o`ziga xos ichki tizimga egadir. Eksperimentning tizim yasovchi elementlari eksperimentator, eksperimental omillar, eksperimental vaziyat va eksperimental obyektlardan iborat. Eksperimentator, odatda, bir guruh yoki yakka kishidan iborat bo`lishi, ular oldindan maxsus tayyorgarlik ko`rgan bo`lishi lozim. Eksperimental omillar deganda sotsiolog tomonidan maxsus uyushtiriluvchi, boshqariluvchi, harakat sodir bo`layotgan jarayonga kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi ta`sir ko`rsatuvchi holatlarni tushunamiz. Eksperimental vaziyat esa muayyan tadqiqot o`tkazish uchun maxsus hozirlanuvchi holatlardir, eksperimental obyekt, o`z navbatida, tadqiqot o`tkaziluvchi kishilar faoliyatlaridir.
Muayyan maqsadga erishish uchun o`tkazilayotgan har qanday tajriba ishlari quyidagi to`rt muhim bosqich doirasida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Dastlabki bosqichda eksperimental ishning nazariy asoslari puxta va atroflicha mushohada etilib, muayyan ilmiy-nazariy fikrlar ilgari suriladi. Keyingi bosqichda tajriba o`tkazish dasturi atroflicha aks ettiriladi. Uchinchi bosqichda bevosita tadqiqot o`tkazish uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlar muxayyo etilib, so`nggi bosqichda to`plangan ma`lumotlar tahlil qilinadi, umumlashtiriladi, tegishli yo`riqlar va tavsiyanomalar ishlab chiqiladi.
Eksperimental ish olib borayotganda turli xil xato va kamchiliklarga yo`l qo`ymaslik uchun bir qator ilmiy asoslangan talablarga rioya qilish muhimdir. Birinchi navbatda, eksperiment o`tkazish oldidan va jarayon kechayotgan chog`da muayyan fanning eng ilg`or nazariyalariga mustahkam tayangan holda, ish ko`rish kerak. Ikkinchidan, tajriba o`tkazish jarayonini asta-sekin, muntazam va izchil ravishda murakkablashtira borish maqsadga muvofiqdir. Uchinchidan, eksperiment o`tkazilayotgan ijtimoiy hodisaga keng jamoatchilik fikri jalb etish, tajribali shaxslar maslahatiga qat`iy amal qilib borish muhim ahamiyatga egadir. To`rtinchidan, eksperimental ishning maqsadga to`g`ri yo`naltirilganligini ta`milash uchun tajribaga mutasaddi bo`lgan tadqiqot guruhi bilan mustahkam aloqada faoliyat yuritish juda zaruriy shartlardandir.
Filipp Zimbardo o’tkazgan ajoyib tadqiqot bunga misol bo’la oladi. U o’ziga xos «qamoqxona» tashkil etib, unda maxbuslar va qo’rikchilar rolini talabalar o’ynagan. Uning maqsadi turli rollarni ijro etish talabalar xulq-atvorini qay darajada o’zgartirishini aniqlash edi,olingan natijalar tadqiqotchilarni hayratga solgan. «Qo’riqchilar» tez orada avtoritar muomila tarzini o’zlashtirib olib, mahbuslarga nisbatan haqiqiy dushmanlarga munosabatda bo’la boshladilar. Ularning sheriklarida esa aksincha, haqiqiy qamoqxona maxbuslarida kuzatiladigan apatiya va isyonkorlik belgilari paydo bo’la boshlagan. Bu xolat shunday keskin bo’lganki, eksperimentlarni boshidan to’xtatishga to’g’ri kelgan. Tadqiqotchi qamoqxonalarda xulq-atvorni u yerdagilarning shaxsiy xislatlarini emas, muhitning o’zi belgilaydi, degan xulosaga kelgan.
Bu tadqiqot natijasidan shunday xulosaga kelib chiqadiki, eksperiment tadqiqotning shunday metodini, uning jarayonida biz shunday sharoitni yaratamiz yoki bo’lmasa izlab topamizki, u yordamida o’zimizni qiziqtiradigan hodisalar aloqasi namoyon bo’ladi.
Eksperiment o’tkazish uchun avvalo obyekt tanlanadi, so’ngra esa, eksperiment qilinadigan guruhlar tashkil qilinadi, ya'ni eksperimental holat vujudga keltiriladi. Eksperimentning asosiy maqsadi avvalo, - bu farazni isbotlash yoki inkor etishdir. Hozirda turli sohalarda olib borilayotgan sotsial eksperimentlarning asosi ham yuqoridagilarga uzviy bog’liqdir.
Hujjatli tadqiqot – ish mobaynida bosma va qo’lyozma materiallardan samarali va sistemali tarzda foydalanish ko’pincha e'tibordan chetda qolib ketadi. Hujjatli tadqiqot – sotsiologik tadqiqot yig’ishning eng keng tarqalgan usullaridan biridir.
Hujjatli tadqiqotlarda arxiv materiallari, davlat xu’jjatlari, davlat xoujjatlari, xatlar, sud bayonnomalarini kiritish mumkin. Tadqiqotda foydalanilayotgan hujjatlar qatoriga o’rganilayotgan mavzu bo’yicha avval o’tkazilgan tadqiqotlarning natijalari, xulosalarini ham kiritish mumkin. Hukumatlar tomonidan keltiriladigan ma'lumotlar juda keng ko’lamli bo’lib, bir necha manbalarni o’z ichiga oladi. Masalan, muntazam ravishda, ma'lum vaqt oralig’i bilan, aholini ro’yxatga olish olib boriladi. Bu esa ko’plab ijtimoiy va iqtisodiy masalalar bo’yicha batafsil ma'lumotlar beradi. Bunday so’rovdagi savollarga javob berish majburiy bo’lgani uchun, olingan materiallar ancha to’liq va batafsil bo’ladi. Bulardan tashqari statistik hujjatlar, guvohnomalar, protokollar, hisobga olish ma'lumotlari ham mavjud. Shaxsiy hujjatlarga: avtobiografiya, xotiranomalar, xatlar kiradi. Hujjatlarni o’rganishning avtobiografik metodini F.Znanetskiy ishlab chiqqan. Sotsiolog hujjatlarni batafsil ko’rib chiqib o’rganadi. Shuning uchun hujjatlar sotsiolog va tarixchi mutaxassislariga qimmatbaho material hisoblanadi. Hujjatlarni o’rganish metodini o’tkazish, texnikai qo’yidagicha bo’ladi:
Belgilarni, tushunchalarni aniqlash va analiz qilish.
Bu ko’rsatkichlarni tekst bilan o’zaro nisbatini aniqlash.
Ko’rsatkichlar uyicha miqdoriy analiz qilish.
Hujjat-moddiy material hisoblanib, voqea va faktlar xususidagi ma`lumotlarni ifodalaydi. Hujjatlarni taxminan shunday xarakterlash mumkin:
1.Hujjatlarda muhr, shtamp, bosmaxona blanka belgilari bo`lib, ular muayyan muassasa, tashkilotga tegishli ekanligidan dalolat berib turadi.
2.Hujjat ma`lum mansabdor shaxs tomonidan imzolangan bo`lib, uning ismi-sharifi va unvoni aks etadi.
3.Hujjatda, u tuzilgan joy vaqt,qabul qilish va muayyan adresga jo`natish belgilari qayd etilgan bo`ladi.
Umuman olganda, sotsiolog u yoki bu hujjatni o`rganar ekan, uning quyidagi tomonlariga ahamiyat berishi lozim:
1.Hujjatning ko`rinishi, shakli, hajmi.
2.Hujjat qanday tuzilgan.
3.Hujjat mualliflari.
4.Hujjatni tuzishdan maqsad.
5.Hujjatning haqqoniyligi darajasi.
6.Qayd etilgan ma`lumotlarning ishonchga arzish-arzimasligi.
7.Hujjatning ijtimoiy ahamiyati.
8.Hujjatning faktik mazmuni.
9.Hujjatning baholovchi mazmuni.
10.Hujjat muallifiga nisbatan qanday xulosalar qilish lozimligi.
Hujjatlarni o`rganish va tahlil etish usulini shartli ravishda ikkiga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiqdir:
1.An`anaviy, klassik, mazmuniy tahlil.
2.Sifat miqdoriy yoki kontent tahlil.
Agar hujjatlarni an`anaviy yoki mazmuniy tahlil usulida muayyan tadqiqot ob`ektining tashqi ko`rinishi, hajmi, nima haqidaligi, muallifi, ishonchlilik me`yori, foydalilik darajasi, kimga mo`ljallanganligi, qaysi tildaligi va hokazolar atroflicha o`rganilib, xulosa qilinsa, kontent tahlilda o`rganish ko`lami jiddiy teranlashadi va tadqiqotchi o`zi o`rganayotgan manbaning mohiyat asoslariga nazar sola boshlaydi. Odamda, hujjat hajmi va mazmun ko`lamiga ko`ra, kontent tahlil usuli ikki yo`nalishda, ya`ni deduktiv va induktiv usullarda amalga oshiriladi. Ilmiy bilishning deduktiv usuli qo`llanilganda, hujjatning muayyan bir jihati mufassal va atroflicha tadqiq etilib, hujjat xususida umumiy ilmiy xulosaga kelinadi.
Induktiv usulda hujjat mohiyati har tomonlama o`rganilib, uning umumiy mazmuni va tarkibiy qismlari xususida ham to`laqonli yaxlit fikr yuzaga keladi. Sotsiolog tadqiqotning ishonchli va har tomonlama asosli chiqishi uchun, avvalo, induktiv usulga murojaat etishi va muayyan til doirasidagi hujjatlarni atroflicha o`rganib, mavzu xususida umumiy bilimlarga ega bo`lishi va muayyan tasavvur hosil qilishi maqsadga muvofiqdir. Tadqiqotning ikkinchi bosqichida esa, ana shu tasavvurga mustahkam tayangan holda, sotsiolog deduktiv usulni qo`llab, konkret tanlab olingan hujjat tahlilini amalga oshirishi va ilmiy asoslangan yaxlit umumiy xulosaga erishishi mumkin.
Hujjatlarni o`rganish va tahlil etish jarayonida an`anaviy, mazmuniy tahlil usuli kontent tahlil usuli bilan birgalikda qo`llanilgan hollarda tadqiq ob`ektini o`rganish birmuncha qulaylashib, ijtimoiy axborot manbalariga chuqurroq kirib borish imkoniyatlari yuzaga keladi.