2. 1-mavzu. Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari

So‘nggi qo‘shilgan mahsulot - eng so‘nggi qo‘shilgan omil (kapital yoki ishchi kuchi) evaziga o‘sgan mahsulot hajmi.
«А» korxonada keyingi oyda boshqa ishlab chiqarish omil­ lari sarfi o‘zgarmagani holda, ishchi kuchi resurslarining soni 2 birlikka oshirilgan, ya’ni 12 birlikni tashkil etib, buning natijasi­ da umumiy mahsulot 110 birlikka yetgan bo‘lsin. U holda, ishchi kuchi omilining so‘nggi qo‘shilgan mahsuloti 5 birlik (10/2)ni tashkil etadi.
Har bir qo‘shilgan omil evaziga olingan qo‘shilgan mahsu­ lot so‘nggi qo‘shilgan omil unumdorligi deb aytiladi. So‘nggi qo‘shilgan mahsulot (o‘sgan) miqdorini so‘nggi qo‘shilgan (o‘sgan) ishchi kuchi yoki kapital miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan qo‘shilgan omil, ya’ni qo‘shilgan kapital yoki qo‘shilgan ishchi kuchi unumdorligi aniqlanadi, ya’ni:


KM = AM/ AK yoki K M = АМ / АИ.

Bu tushunchalarni yana bir shartli misol aniqroq ifodalash mumkin (2.4-jadval).

Yuqorida aytilganidek, alohida olingan omil evaziga qo‘shilgan mahsulot m a’lum darajaga borgandan keyin kamaya boshlaydi. Bu kamayish ayniqsa uning har bir birligi evaziga qo‘shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu qo‘shilgan omil unumdorligining pasayishiga qarab marjinalistik yo‘nalish va- killari unumdorlikning pasayib borishi qonuni degan qonunni kashf qilishgan. Ulaming g‘oyasi bo‘yicha har bir keyingi qilin­ gan xarajat yoki omil oldingisiga qaraganda kam samara beradi va oqibatda umumiy o ‘rtacha mahsulot ham pasayib ketadi.
1-jadval.
Qo‘shilgan mahsulot va qo‘shilgan omillar unumdorligi

Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, keyingi jalb qilingan omil yoki xarajat unumdorligining pasayib borishi qonuni har doim ham amal qilavermaydi. Balki u quyidagicha to‘rt holat mavjud boigan sharoit- dagina amal qilishi mumkin:

1. 
   ishlab chiqarishning boshqa omillari o‘zgarmay faqat bir omil to‘xtovsiz oshirilganda;
   
2. 
   fan-texnika taraqqiy etmay to‘xtab qolganda yoki uning yangiliklari ishlab chiqarishga jalb qilinmaganda;
   
3. 
   omillar o‘rtasidagi miqdor va sifat nisbatlari buzilganda;
   
4. 
   shart-sharoitni hisobga olmasdan xarajatlar xo‘jasizlarcha, ko‘r ko‘rona amalga oshirilganda.
   

Yuqorida belgilangandan boshqa holatlarda bu qonun amal qilmaydi.