2-bosqich talabasi ismoilova dilshoda nasriddin qizining

"Badoye` ul-vasat" devoni g`azallaridagi baytlarda qo`llanilgan talmeh san`ati talqini

Hayoti davomida Navoiy musulmon Sharqining turli mamlakatlarida bo‘ladi, o‘z davrining taniqli shaxslari bilan ko‘rishadi. O‘zining she’riy mahoratini oshiradi. 1465-1466 - yillarda Navoiy ijodining shinavandalari uning ilk she’riy to‘plamini tuzishadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘sha davrlardayoq Navoiy mashhur shoir bo‘lib ulgurgan. 1466-1469 - yillarda temuriylar o‘rtasidagi o‘zaro ichki nizolar tufayli Navoiy o‘zining ona shahri Hirotdan uzoqda yashashga majbur bo‘lgan.

1469-yil temuriy Husayn Boyqaro Hirotni egallaydi va Xuroson hukmdori bo‘ladi. Shu vaqtdan e’tiboran, Navoiy hayotining yangi bosqichi boshlanadi. U mamlakatning siyosiy hayotida faol ishtirok etadi. Shu yili Xuroson hukmdori Husayn Boyqaro Navoiyni davlat muhrdori, 1472-1476 - yillarda vazir, 1487-1488-yillarda Astrobod shahriga hokim etib tayinlaydi. Egallab turgan mansabi orqali u mamlakatning madaniy va ilmiy taraqqiyotida katta yordam ko‘rsatadi. Katta mulk egasiga aylanadi va 1480-yil Hirot shahrida va boshqa viloyatlarda o‘z hisobidan bir nechta madrasa, 52 ta rabot (yo‘lovchilar uchun bekat), 20 ta hovuz, 17 ta masjid, 10 ta so‘fiylar turar joyi (xonaqoh), 9 ta hammom, 16 ta ko‘prik va boshqalarni qurdiradi. Biroq, saroy amaldorlariga Navoiyning bu kabi faoliyati yoqmaydi va turli fitnalar orqali Husayn Boyqaro bilan munosabatlarini buzishadi.
Navoiy egallab turgan mansabidan ozod etilib, 1487-1488-yillarda Astrobod shahriga hukmdor sifatida yuboriladi. Bu yerda u ikki yil xizmat qiladi. Mazkur muddat nihoyasiga yetgachgina Husayn Boyqaro unga Hirotga qaytib, hokimiyatda mansabga ega bo‘lishiga ruxsat beradi. Lekin Navoiy bu taklifni rad etadi. Rad javobiga qaramay, Boyqaro Navoiyga sultonning yaqin kishisi (“muqarrabi shohiy”) unvonini taklif etadi. Bunday lavozimda Navoiy barcha davlat ishlari bilan bog‘liq ishlarda qaror qabul qilish huquqiga ega edi. Shu vaqtdan Navoiy hayotining yangi bosqichi boshlanadi va u ko‘proq ijod bilan shug‘ullanadi. U yaratgan asarlarining katta qismi aynan shu davrga tegishli. Navoiy temuriylarning so‘nggi hukmronlik yillarida yashab ijod qilgan. Shuning uchun uning asarlarida jamoat ruhi, davrga xos muhim muammolar ustundir. 1490-1501 - yillar Navoiy eng nafis, ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlarini yaratgan.
Alisher Navoiyning lirik merosi ulkan hisoblanib, 1483-1485-yillar Navoiy o‘z ichiga besh dostonni olgan “Xamsa” asarini yaratgan: “Hayrat ul-abror” (“Yaxshi kishilarining hayratlanishi”), “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ai sayyor” (“Yetti sayyora”), “Saddi Iskandariy” (“Iskandar devori”). Navoiyning “Xamsa”si mazkur janrda yaratilgan turkiy tildagi birinchi asar hisoblanadi. U turkiy tilda ham bu kabi yirik ko‘lamdagi asar yaratilishi mumkinligini isbotlab berdi. Haqiqatan ham, Navoiy chig‘atoy tilida (eski o‘zbek tili) ham fors-tojik adabiyoti bilan bir darajada turuvchi asar yaratish mumkinligini isbotlashga harakat qilgan. Navoiy o‘zining besh xazinasi orqali buning uddasidan chiqqan.
Navoiy deyarli barcha janrlarida o‘z qalamini sinab ko‘radi va o‘z ovozi, o‘z uslubi borligini ko‘rsata oladi. Sharq adabiyotida “Layli va Majnun” mavzusida 120 dan ziyod doston yaratilgan. Navoiy ham shaxsiy yondashuvi ila ushbu mavzuda doston yozadi. Dostonda Layli va Majnun o‘rtasidagi sevgi bayon qilinadi. O‘z ifodasida Navoiy odamiylik va so‘fiylik sevgisini sharhlashga harakat qilgan. O‘zining so‘fiylik qarashlarini Navoiy, shuningdek, “Farhod va Shirin”, “Hayrat ul-abror” dostonlarida ham ifodalagan. Uning dostonlarida so‘fiylik mavzusi umumfalsafiy darajaga ko‘tarilgan. Mazkur dostonlarda bir vaqtning o‘zida shoirning insonparvarlik dunyoqarashlari orqali hayotning dolzarb muammolari qo‘yiladi. “Xamsa” dagi boshqa ikki dostonida - “Sab’ai sayyor” (“Yetti sayyora”), “Saddi Iskandariy” (“Iskandar devori”) hukmdor bilan bog‘liq muammolar yetakchi o‘ringa chiqadi.
Tarixdan ma’lumki, Navoiy temuriylar saroyiga yaqin bo‘lib, podshoh do‘sti Husayn Boyqaroga ta’sir ko‘rsata olgan. Shu sababli, Navoiy bu dostonlarida Husayn Boyqaroga qaratilgan g‘oyalarni ifodalab o‘tgan hamda dunyoning va shoh taxtining o‘zgaruvchanligi, hukmdorning o‘z xalqi oldidagi majburiyatlari haqida yozgan. Navoiy o‘zining ijtimoiy va siyosiy qat’iyati bilan ajralib turadi. Abdurahmon Jomiy (1414 -1492) Navoiyning “Xamsa”sini o‘qib, unga juda yuqori baho bergan.
O‘zining ijtimoiy va badiiy mohiyatiga binoan, Navoiyning “Xamsa”si O‘rta Osiyoda yuqori o‘ringa ega bo‘lgan. U ko‘p marotaba qayta ko‘chirilgan. Birgina Abu Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti fondining o‘zida XV-XX asrlarda qayta ko‘chirilgan 166 ta qo‘lyozma nusxasi mavjud bo‘lib, ular to‘liq “Xamsa” asari yoki uning alohida dostonlarini tashkil etadi. Shulardan 84 tasi to‘liq doston ko‘rinishidadir. Navoiy “Xamsa”sining miqdori va keng tarqalishi uni O‘rta Osiyo intellektual hayotida alohida o‘rin egallaganligini ko‘rsatadi.
Alisher Navoiy butun hayoti davomida adabiy asarlarni siyosat bilan birlashtirgan. Yuqori mansabga ega shaxs bo‘la turib, u mamlakat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy takomillashishiga katta hissa qo‘shgan va ilm - fan, san’at rivojiga homiylik qilgan, tinchlik va totuvlik doimo hukm surishiga doim harakat qilgan. Navoiy forsiy tilida yozilgan o‘z she’rlarini “Devoni Foniy” da jamlagan. U fors shoirlari bilan ham bellashmoqchi bo‘lgan. To‘plam shaklida chiqarilgan g‘azallarini o‘zini hisoblasak, ular 3154 tani tashkil etadi. Navoiy yozgan she’rlarining miqdoriga ko‘ra peshqadam desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Zahri firoqingdin qayu oshiqki bo‘ldi talxkom, No‘shi visoling yetmasa, Iso anga topmas davo. (1-g‘azal, 3-bayt)
Iso – Iso Masih (a.) payg‘ambar. Barcha dardlarga nafasi bilan shifo bergan, o‘likni tiriltirish mo‘jizasi sohibi bo‘lgan
Etmasa gardi rahing ko‘hli bo‘lub Ruhulloh Ojiz aylar chog‘i xuffosh amosig‘a davo. (3-g‘azal, 4-bayt)

Ruhulloh – Payg‘ambar Iso Masih (a.) ning laqabi. Barcha dardlarga nafasi bilan shifo bergan, o‘likni tiriltirish mo‘jizasi sohibi bo‘lgan

Nega olam o‘rtadi, husnung o‘tidin lam’aye, Tushmagan bo‘lsa jamoli Yusufi Kan’on aro. (4-g‘azal, 3-bayt)

Yusuf – payg‘ambar, Ya’qub alayhissalomning o‘g‘li

Tushmagan bo‘lsa quyoshingdin qo‘lig‘a partave, Bas ne bayzo erdi jaybi Musai Imron aro. (4-g‘azal, 4-bayt)

Imron – Muso payg‘ambarning otasi

Jannat istab aylaganlarni ibodat qilmag‘il Kavsar-u to‘bi-yu qasr-u huru Rizvondin judo. (5-g‘azal, 8-bayt)

Rizvon – Jannatni qo‘riqlovchi farishta

Gung etti Masihoni-yu tor etti quyoshni Ul nutqi dilorom ila ul husni diloro. (6-g‘azal, 2-bayt)

Masiho – Payg‘ambar Iso Masih (a.) ning laqabi. Barcha dardlarga nafasi bilan shifo bergan, o‘likni tiriltirish mo‘jizasi sohibi bo‘lgan

Tosh urarlar meni Majnung‘aki, qozmish Farhod, Ishq aro mencha qachon erdi ekin shiddat anga. (8-g‘azal, 5-bayt)

Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi Farhod – “Farhod va Shirin” dostonidagi Chin hukmdorining o‘g‘li, Shirinning sevgilisi

O‘ldi Majnun ko‘ribon dilbarini men ko‘rmay, Mencha yo‘q erdi ekin o‘lganida hasrat anga. (8-g‘azal, 6-bayt)

Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi

Ey musavvir, topmasang Layli-yu Majnun chehrasin, Dilbarimni bil munga o‘xshash, meni timsol anga. (9-g‘azal, 5-bayt)

Layli – “Layli va Majnun” dostonidagi go‘zal va latofatli mahbubaning ismi. Majnunning sevikli yori Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi

Hajring balosig‘a ne iloj aylagay Masih, Ranjedur ulki zahr yemakdur davo anga. (10-g‘azal, 2-bayt)

Masih – Payg‘ambar Iso Masih (a.) ning laqabi. Barcha dardlarga nafasi bilan shifo bergan, o‘likni tiriltirish mo‘jizasi sohibi bo‘lgan

Maryam kibi ano edi tuqqonda ul Masih, Tarso emon desamki, kim erdi ato anga. (10-g‘azal, 4-bayt)
Maryam – islomiyatdan avval o‘tgan Iso Masih (a) ning onasi Masih – Payg‘ambar Iso Masih (a.) ning laqabi. Barcha dardlarga nafasi bilan shifo bergan, o‘likni tiriltirish mo‘jizasi sohibi bo‘lgan
Qofi shavqum sharhini tahrir qildim, vah, ne sud, Kim, anga irsol uchun Semurg‘ mahramdur manga?! (12-g‘azal 3-bayt)

Semurg‘ – afsonaviy qush nomi

Dilbar ollida Majnun naqdi jon sarf etmadi, Ey Navoiy, ishq atvori musallamdur manga. (12-g‘azal 9-bayt)

Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi

To o‘qubmen ishq harfin, dars-u takror-u sabaq Vomiq-u Farhod-u Majnun dostonidur manga. (15-g‘azal 3-bayt)

Vomiq – Unsuriyning “Vomiq va Uzro” dostonidagi oshiq yigit Farhod – “Farhod va Shirin” dostonidagi Chin hukmdorining o‘g‘li, Shirinning sevgilisi Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi

Mehrdek gar tavsani gardunga mingilkim, sipehr Past etarda farq yo‘q xurshid ila Kayvon aro. (18-g‘azal, 7-bayt)

Kayvon – Zuhayl sayyorasi

Kirpiging tushkan ko‘ngul ichra xayoling, ey pariy, Go‘yiyo Yusuf nuzul etmish chahi Bobil aro. (19-g‘azal, 5-bayt)

Yusuf – payg‘ambar,Ya’qub alayhissalomning o‘g‘li

Zamon avroqi-yu ishqim edi Farhod-u Majnundin, Falak bir-ikki fasl etti izofat dostonimg‘a. (23-g‘azal, 8-bayt)

Farhod – “Farhod va Shirin” dostonidagi Chin hukmdorining o‘g‘li, Shirinning sevgilisi Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi

Yo‘q mening, balki Xizr birla Masiho joni, Chashmai no‘sh aro jonbaxsh zulolingg‘a fido. (31-g‘azal 3-bayt)

Xizr – diniy manbalarga ko‘ra, doimiy tirik payg‘ambar Masiho – Payg‘ambar Iso Masih (a.) ning laqabi. Barcha dardlarga nafasi bilan shifo bergan, o‘likni tiriltirish mo‘jizasi sohibi bo‘lgan

Majnun boshini sajdadin olmas edi aslo, Gar Layli itining julidin topsa musallo. (32-g‘azal 1-bayt)

Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi Layli – “Layli va Majnun” dostonidagi go‘zal va latofatli mahbubaning ismi. Majnunning sevikli yori

Dardi hajrimg‘a ul ikki la’li xandondur davo, Kim o‘lar, Iso dami -yu obi hayvondur davo. (33-g‘azal 1-2-bayt)

Iso – Iso Masih (a.) payg‘ambar. Barcha dardlarga nafasi bilan shifo bergan, o‘likni tiriltirish mo‘jizasi sohibi bo‘lgan

Chu ishq g‘olib erur, ehtiyoj emas Layli Qilurg‘a ishvaki, Majnunni aylagay mag‘lub. (43-g‘azal 4-bayt)

Layli – “Layli va Majnun” dostonidagi go‘zal va latofatli mahbubaning ismi. Majnunning sevikli yori Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi

Topti Layli noqasi Majnun fig‘onidin xudo, Mumkin ermas po‘yadin taskini aning, ey arab. (45-g‘azal 6-bayt)

Layli – “Layli va Majnun” dostonidagi go‘zal va latofatli mahbubaning ismi. Majnunning sevikli yori Majnun – “Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi

Topibon Farhod ila Majnun tariqi ofiyat, Ishq bedodi aro yerda meni rasvo qilib. (53-g‘azal 6-bayt)

Farhod – “Farhod va Shirin” dostonidagi Chin hukmdorining o‘g‘li, Shirinning sevgilisi Majnun –“Layli va Majnun” dostonining bosh qahramonlaridan Qaysning laqabi

Navoiy o‘z she’riyati orqali o‘zbek (chig‘atoy) adabiyotini yangi darajaga olib chiqdi. Navoiyning nazmi mavzusining kengligi hamda janrining xilma-xilligi bo‘yicha undan oldingi o‘zbek adabiyotini ortda qoldiradi. U nazmda dostonlardagi kabi dunyoviy va diniy, so‘fiylikning dolzarb masalalarini ifoda qilgan. Navoiyning diniy asarlari ham nashr qilingan: “Arba’in” (“Qirq hadis”), “Nasoyim ul-muhabbat” (“Muhabbat shabadasi”) ning to‘liqroq matni nashr qilingan bo‘lib, unda 750 ta so‘fiy shayxlar haqida ma’lumot keltirilgan. Navoiy ilmiy asarlar ham yaratgan. Ular qatoriga fors va turkiy tillar qiyosi keltirilgan asarlarni kiritish mumkin: “Muhokamat ul-lug‘atayn” (“Ikki til muhokamasi”), aruz nazariyasiga oid “Mezon ul-avzon” (“Hajm mezoni”), muammo janri nazariyasiga oid - “Mufradot” (“Jumboq”).
Bundan tashqari, u tarixiy mavzularda risolalar yaratgan: “Tarixi muluki Ajam” (“Ajam, ya’ni arab bo‘lmagan mamlakatlar tarixi”), “Tarixi anbiyo va hukamo” (“Payg‘ambar va donishmandlar tarixi”). Badiiy maktublarini “Munshaot” to‘plamiga jamlagan. Uning shoh asarlari: Jomiy hayoti haqida “Xamsat ul-mutahayyirin”, ustozilari Hasan Ardasher va Pahlavon Muhammad haqida “Holoti Sayyid Hasan Ardasher” (“Sayyid Hasan Ardasher hayoti”), “Holoti Pahlavon Muhammad” (“Pahlavon Muhammad hayoti”) asarlarini yozgan. Alisher Navoiyning so‘nggi asari – “Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”). Bu asar buyuk mutaffakkirning yaxshilik va yomonlik haqidagi qarashlarini o‘zida aks ettirgan.
Alisher Navoiy butun hayoti davomida adabiy asarlarni siyosat bilan birlashtirgan. Yuqori mansabga ega shaxs bo‘la turib, u mamlakat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy takomillashishiga katta hissa qo‘shgan; ilm-fan, san’at rivojiga homiylik qilgan; tinchlik va totuvlik hukm surishiga doim harakat qilgan.


Xulosa.
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, buyuk mutafakkir shoirimiz Alisher Navoiy ijodidagi badiiy san'atlar har tomonlama mukammal, ozining badiiy nafosati bilan , hilma-hil ifoda usullari bilan berilgani-o'zbek tilimizning g'oyatda boyligi va go‘zalligini, shuningdek nozik va teranligini yorqin hamda jonli lavhalarda ifodalashini korsatib turibdi. Bularni chuqur organish yangi Ozbekistonimizning yosh mutaxassislari uchun nihoyatda zarur deb bilaman.

1. 
   Inson tafakkuri takomillashgan sari hayotga munosabati qarashi ham yangilana boradi. Uning jamiyatga, tabiatga, umuman olganda dunyoga boshqacha nigoh bilan qaray boshlaydi. Bu esa albatta, adabiyotda o’z ifodasini topmay qolmaydi.
   
2. 
   Xulosa qilib aytganda, zamonaviy she’riyat milliy istiqlol bergan ijod erkinligidan foydalanib, mavzular qamrovini yanada kengaytirib borayotgan, turli timsollar, ramzlar vositasida kitobxonlar ruhiyati va shuuriga yo’l ochayotgan she’riyatdir.
   
3. 
   Zamonaviy she’riyatning qalbi sanalgan tabiat hodisalari sirliligi va jilokorligi bilan kitobxonlarni hamisha e’tiborida bo’lgan. Tabiat hodisalarini she’rda tasvirlash uchun shoirdan is’tedod, mahorat talab qilinadi.
   
4. 
   Har bir tabiat hodisasining ijobiy va salbiylik xususiyatlari mavjud va bu xususiyatlar ularning qirralarida yotadi. Ushbu qirralarni kashf qilib yangicha iboralar, tashbehlar yaratgan shoirlarning she’rlarigina o’z yashovchanligini yo’qotmay, hamisha sevib mutolaa qilinadi.
   
5. 
   She’riyatda tasvirlanayotgan tabiat tasviri yoxud hodisasi bu shoirning shuningdek, lirik qahramonning xarakterini, his-tuyg’ularini ifoda etadi. Ayniqsa, bu holatlar she’rxonning hissiyotlariga ham o’z ta’sirini o’tkazadi.
   
6. 
   Kurs ishida zamonaviy she’riyatda tabiat hodisalarining tasviri bir qadar o’rganildi va tahlilga tortildi.