2-bosqich talabasi ismoilova dilshoda nasriddin qizining

II.BOB. SHE’RIYATDA TALMEH SAN’ATINING MOHIYATI
2.1. LIRIK QAHRAMON (MA’SHUQA, OSHIQ) TAVSIFIDA TABIATGA MUROJAAT
Hazrati Alisher Navoiy - tabiatni sevuvchi shoir. Ulug‘ ijodkor qahramonlarining ichki dunyosini yoritishda, ularning tashqi ko‘rinishlari bilan bog‘liq qiyoslash, o‘xshatishlarda ko‘proq tabiat unsurlariga, uning nodir javohirlariga murojaat qiladi. Ulug‘ shoir asarlarini har gal mutolaa qilganimizda tabiatga murojaatning betakror jihatlari namoyon bo‘ladi.
Hatto er osti va suv osti jismlari ham ulug‘ shoir nazaridan chetda qolmagan. La’l, yoqut, aqiq, zumrad, feruza, gavhar, dur, marjon singari qimmatbaho toshlar nomiga hazrat Aisher Navoiy nasriy va nazmiy asarlarida tez-tez duch kelamiz.
Ulug‘ mutafakkir badiiy mahorati tufayli hatto noyob toshlar ham baytlar mazmuni va mohiyati yoritishda o‘ziga xos vazifani bajaradi.
Ba’zi o‘rinlarda er osti va suv osti jismlari nomi o‘z ma’nolarida qo‘llansa,ba’zan jismlarning ranglari bilan bog‘liq baytlar talqiniga urg‘u berishadi.
Ma’shuqa, ma’shuqaning tana a’zolari, ma’shuqa va oshiq holatlari tasvirida ulug‘ shoir tez-tez tabiatning bu nodir javohirlariga murojaat qiladi.
Xalqimiz qimmatbaho toshlarni juda qadimdan e’zozlab keladi. Ayniqsa, Sharq ayollari tillaqoshlari, bilaguzuklari, zebigardonlari, sirg‘ay-u uzuklarining ko‘zlari ajoyib toshlar bilan bezalgan. Qimmatbaho toshlarning go‘zalligi boshqa shoirlar qatori Alisher Navoiy nazaridan ham chetda qolmagan.Hazrat Navoiyning lirik qahramoni- sadoqatli oshiq. U ma’shuqasining qulog‘idagi gavharlardan hayratga tushadi,lekin uning nurlariga aldanib qomaydi.Gavharlarning serjiloligi tufayli ularni ma’shuqasining oyday yuzini qo‘riqlab turuvchi yulduzlarga qiyoslaydi:

Har sori qulog‘ingda gavharmu ekin yoxud,

Har jonibida oyning axtarmu ekin oyo?
Quyidagi baytda esa oshiq yorining gavharlariga havas bilan boqadi.CHunki ular go‘zalning husni jamolidan bahramand bo‘lish baxtiga muyassar edilar.SHu bois gavharlarni Oy atrofidagi ikki baxtli yuduzga o‘xshatishadi:
Ikki gavhardur qulog‘ingda vayo qilmish sehr,
Oyning atrofida ikki sa’d kavkab jilvagar.
Duru javohirlarning o‘z ma’noarida qo‘llanuvchi bunday misllarni Hazrat Alisher Navoiy nasriy va nazmiy merosidan keltirishimiz mumkun.
Tabiat nodir javohirlarining har biri bir ma’noga ega. Masalan, aqiq qizil rangli, zumrad esa yashil tusli qimmatbaho tosh; feruza esa ko‘kimtir rangga ega.Toshlarning rangi bilan bog‘liq badiiy talqinlar o‘quvchini hayratga qoldiradi:
La’li serobing berubur otashin rangi bila,
Ofati jonim uchun o‘t birla suvga imn.
La’l- qizil rangli tosh, shuning uchun ham u ko‘pincha qizning lablariga o‘xshatiladi. YUqoridagi baytda esa yor lablarining rangi oshiq uchun- tiriklik ramzi.U o‘z qudrati bilan oshiq jonining ofati bo‘lgan o‘t birla suvni qo‘shib, yigitning umrini amonda (imn) saqlab qoladi.
Ma’lumki, la’l - tosh.Unda hech qanday maza-ta’m bo‘lmaydi.Uning ma’shuqa lablaridan farqi shunda:
La’l emas labingkim, jon topar andin hayot,
Kim, surib bildim ul ermish la’ligun.
Ma’shuqaning lablari shu darajada shirinki, ishq yo‘lida tani-joni madorsizlangan oshiq undan qayta jon oladi.Birinchi misrada sevgilisi labini la’l emas degan oshiq, ikkinchi misrada shunga amin bo‘ladi:la’lning rangi ma’shuqa lablarining shirinligi bilan qo‘shilib, la’ligun nabotini hosil etgan.
Ba’zi qizlarning lablari ustida mayin tuklar bo‘ladi. Navoiyning lirik qahramoni ma’shuqasining lablari ustidagi mayin sabzani xushxat kotibning zumrat xatiga o‘xshatadi:
Xatini ko‘rdik lab uzra, gar zumurrad xat kishi,
Ko‘rmadi la’l uzra yo shingraf uzra zangor xat.
Zumrad - yashil tusdagi qimmatbaho tosh; ma’shuqa lablari ustidagi mayin sabza rangi ham shu tusda. Mana shu mayin sabzaning zumrad xatdan farqi shundaki, xat oq qog‘ozga yoziladi, ma’shuqa lablari uzra yozilgan xat esa la’l uzra- qizil rangli yoki shingar-qizil tusli qog‘ozda yozilgan.
Ba’zi o‘rinlarda ma’shuqa timsoli noyob jismlar vositasida gavdalantiriladi:
Mehr isi bu mijmari feruzadin ko‘z tutmakim,
Barcha qad shamshodi bu mijmar ichinda ud erur.
Feruza - ko‘kimtir rangli qimmatbaho tosh. Mijmari feruza - feruzadan ishlangan mijmar, ya’ni mushk-anbar kabi turli xushbo‘y narsalarni solib tutiladigan idish. Oshiq nazaridan ma’shuqasi, ya’ni mijmari feruzadan shunchalik xushbo‘y hid taraladiki, barcha qaddi shamshodlar u go‘zalning mehr isi dudida qattiq alamdan kuyib kul bo‘ladilar.
Ba’zi o‘rinlarda qimmatbaho toshlar ma’shuqa tana a’zolari qiyoslanadi:
La’li yodi qancha ashkim rangini ayar badal,
Ollox-ollox, ne ajoyib la’li rangomezi bor.
Oshiq uchun sevgilisining har bir a’zosi- jon olguvchi vosita.Ayniqsa,lablari. YOrining la’li yodi bilan oshiq shunchalar ko‘p ko‘z yosh to‘kadi,natijada uning tomirlarida qon bilan ko‘z yosh o‘rni almashadi.O‘zidagi bu holatdan ajablangan oshiq ranglari mohirona aralashtira oladigan la’li naqqoshdan hayratga tushadi. Oshiq va ma’shuqaning holatlari ham shu jismlar yordamida yanada chiroyliroq, aniqroq tasvirlanadi:
Ruxsoraning uzra haydi yuz qatraki, ko‘rk uzding,
Gul bargida shabnamdin gavharmu ekin oyo?.
Ushbu baytda ma’shuqa badanidagi ter ko‘rinishi gul bargidagi gavharlarga qiyoslanyapti.
Hazrati Alisher Navoiyning sehri qalamidan to‘kilgan har bir so‘zning o‘zi saxiy tabiat in’omi kabi javohir. Bu so‘zlarning javohir ekanligini tushinish hamda shoir she’rlarining jozibasini ko‘rsatish yosh avlodda nafis did va go‘zallikka intilish kabi fazilatlarni tarbiyalash imkonini beradi.
Bilamizki, gullar orasida xushbo‘y va go‘zal gullardan biri atirgul bo‘lib, tikanlari tufayli uni uzib olmoq hamda maftunkorligidan bahramand bo‘lish biroz mushkul. SHu bois xalq orasida “tikansiz gul bo‘lmas”, iborasi yaratilgan. Ayni mushohada Hazrat Navoiy nazaridan ham chetda qolmagan:
Tikanda gul ochilur, andalib yanglig‘ anga,
Ki ishqi o‘lsa tabiat xiyonatidin pok.
Alisher Navoiy “Badoye’ ul-bidoya” devonida gul - bulbul timsollaridan mahorat bilan foydalangan. Mazkur timsolar ham qahramonlar holatini ochib berishda shoirga qo‘l kelgan.
Gul – bulbul tizimida mushkul vazifani Gulning behad nozikligi, xazon fasli, Gulning, albatta, tikon bilan birga bo‘lishidir. Aytilganlar nuqtai nazaridan Alisher Navoiyning “Bode’ ul – bidoya” devonidagi quyidagi g‘azal fikrimizning yorqin namunasidir:
Elga berdi kuydurub ul gul tanim xokistarin,
Otashin gul hajri sovurg‘on kibi bulbul parin.
Anglamon bulbul qiziq ko‘nglimudur yo atr uchun
G‘unchasidan gul murattab qildi o‘tlug‘ mijmarin.
Bargi guldur, yo‘qsa bulbulning tutashmish har pari,
Baski, yorutdi sabo gul mijmarining axgarin.
Gul emastur, balki bulbul oshyonin o‘rtagan
Ishq o‘ti bil, ko‘rsang oning davru lavni ahmarin.
Qo‘y gulu bulbulni, gulgun may to‘la tut balbala,
To o‘quy bulbul maqolotin ochib gul daftarin.
Dahr bog‘ida gulu bulbulg‘a yo‘q bargu navo,
Solmadi bu g‘ussadin nargis ilikdin sog‘arin.
Soqiyo, hayvon suyi mamzuj qilsang ichmagay,
Gar Navoiy topmasa may ichra la’ling javharin.
Ushbu g‘azal etti baytdan iborat bo‘lib, ramali musammani mahzuf (foilotun, foilotun, foilotun, foilun) bahrida yozilgan. G‘azal orifona mavzuda bo‘lib, boshdan oxir Gul – bulbul timsollari orqali Haq va unga intiluvchi solik ruhiy holati bayon etilgan. G‘azalning etti baytida to‘qqiz marta Gul, sakkiz marta Bulbul so‘zlari ishtirok etgan. SHoir g‘azal badiiyati va ta’sirchanligini oshirishda iltizom san’atidan o‘rinli foydalangan. Iltizom so‘z takroriga asoslangan san’atlardan biri bo‘lib, ijodkor bir yoki bir necha so‘zni asarlarning biror parchasida va kichik asarlarning barcha bayt yoki misralarida qaytarib, shu so‘z orqali ifodalanayotgan ma’noning muhimligini anglatadi. Demak, g‘azaldagi asosiy ma’no Gul va bulbul ramziy timsollari orqali ifodalangan. Birinchi baytda oshiqning tanini kuydirib elga bergan Gul – bu ma’shuqa ekanligi shunchaki ifodalanmay, balki baytning ikkinchi misrasida obrazli ifodalangan. YA’ni, Gul hajrida fig‘onu nolalar chekadigan bulbul parini ana shu hajr sovurganligiga o‘xshatilgan. SHoir o‘z mulohazalarini davom ettirar ekan, Bulbul oshyonini o‘rtagan narsa bu gul emas, balki ishq o‘tidir deydi. SHunday bo‘lsada, lirik qahramon oshiqqa yana gulgun may tutishni maslahat beradi. Bilamizki, may tasavvufiy istiloh sifatida ilohiy ishqni anglatadi. Xullas, ilohiy ishqni qayta – qayta tuyish va unga sho‘ng‘ish solikni maqsad sari etaklaydi. Ayni mushohadalar “Badoye’ ul – bidoya”ning ikkinchi g‘azali tarkibidagi misralarda ham keltiriladi:
CHaman otashgohiga otashin guldin chu o‘t solding,
Samandardek ul o‘tdin kulga botdi bulbuli shaydo...
Nedin yuz gul ochar ishq o‘tidin bulbul kabi Vomiq,
YUzingdan gar uzori bog‘ida gul ochmadi Azro.
SHoir talmeh vositasida “Vomiq va Azro” dostonining qahramonlari nomlarini keltirib, Vomiqni bulbulga, Azroni gulga qiyoslaydi. Demak, Gul va Azro Haq ramzi, bulbul hamda Vomiq esa, solik ramzidir. SHoir g‘azallarida bulbul timsolining ma’nodoshi sifatida andalib so‘zi ham ishlatilgan:
Chehra sorg‘org‘on soyi ortar ko‘ngulning nolasi,
Bor ajab voqi’ xazon faslida nolon andalib.
Inson yuzi sarg‘aygan, ya’ni keksalik alomatlari sezila boshlagan sari ko‘ngil nolasi ortadi. Xuddi xazon faslida bulbulning nolasi ortgan ajib holat singari. Darhaqiqat, zoologiya kitobida yozilishicha, bulbul eng ko‘p sayraydigan fasl kuz ekan. Mahoratli shoir gulning tashqi ko‘rinishini inobatga olib falsafiy mushohadalarni bayon etadi:
Umr eldek o‘tmagin debsen magar, ey bog‘bon,
Kim yaqosi choksiz gul butmadi bu bog‘ aro?
Alisher Navoiy nafaqat g‘azallarida, balki, boshqa janrdagi ijod namunalarida ham gul va bulbul timsollari ifodalgan, Quyidagi ruboiyga e’tibor qarataylik:
Ko‘nglum gulu sarv mayli qilmas netayin?
Sarvu gul ila dame ochilmas netayin?
Har sho‘x ko‘runsa, ko‘zga ilmas netayin?
Bir sho‘xkim, ul tilar – topilmas, netayin?
Ruboiyda ko‘ngil “gulu sarv”ga mayl qilmagach, “sarvu gul ila dame” ochilmasligi o‘z – o‘zidan tushunarli. Nega shunday? Sarkash ko‘ngil holiga hayron oshiq “Netayin?”dan o‘zga chora topa olmayotir. SHikoyatga yana shikoyat qo‘shiladi:
Har sho‘x ko‘runsa, ko‘zga ilmas, netayin?
“O‘zgalar husnin tomosha aylasa chiqsin ko‘zim”, deydi Navoiy bir g‘azalida. Biz bu gapni insoniy sadoqatning oliy ifodasi deb qabul qilamiz. Har sho‘xni ko‘zga ilmaslik ham vafodorlikning yuksak namunasi. Zotan, she’r qahramoni xayolida bir mahvash yashaydi:
Bir sho‘xkim, ul tilar – topilmas, netayin?
Haqiqiy oshiq ko‘pincha “Topmadim” yoki “Topilmas”, deydi. SHarq she’riyatida “Topmoq – bu, yo‘qotmoq”, degan mantiq qoida tusini olgan. Ruboiyda shoir ishqni, his, kechinmalarini shunday ifodalaydiki, uni real insoniy ishq deb atashga o‘quvchi taraddud qilmaydi. Ammo oshiqning og‘ir va mahzun ruhiy holati, “har sho‘x”ga nisbatan “bir sho‘x” tasavvufdagi ideal obraz ekanligiga qarab, majoziy tasvirdan maqsad haqiqiy ishq bo‘lganligini idrok etish qiyin emas. Mana shuning uchun bunday she’rlarni tasavvuf adabiyotining muxlislari zo‘r ishtiyoq bilan o‘qiganlar. Navoiyning ko‘p ruboiylarida bir ma’no ortida ikkinchi, aytish mumkinki, asosiy ma’no yashiringandir.
Ma’lumki, badiiy adabiyotda peyzajning, ramziy timsollarning o‘rni nihoyatda katta. Tabiat manzaralaridan va uning keng imkoniyatlaridan ijodiy foydalangan muallif ramziy timsollarga va tabiat manzaralariga yangi-yangi vazifalar yuklashi mumkin. Masalan, Navoiy asarlarida peyzaj – fon, peyzaj – qahramonlar portreti, ruhiy dunyosi va ma’naviy olamini yorituvchi muhim bir vosita, peyzaj – shoirning o‘zi yashab turgan zamonga, shu yurt tabiati va muhitga bo‘lgan munosabatini belgilovchi asosiy omil. Badiiy san’atlar esa shoir asarlarida yanada o‘zgacha ma’no, mohiyat kasb etgan holda, tabiat lavhalariga, uning rang-barang lavhalariga go‘yo jon bag‘ishlaydi, ularning tabiiyligini, go‘zalligi va ohangdorligini oshiradi. Va shu orqali tabiatsevar va insonparvar shoirning maqsad –muddaosini ro‘yobga chiqaradi.

3.