2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Aralash yasalish
Aralash yasalish – bu ko‘p tarkibli so‘zlar bo‘lib, murakkab so‘z va so‘z yasalish suffiksidan iborat bo‘ladi, masalan: 人民性 ren­mingxing – xalqchilik, (人民renming xalq + 性xing suffiksi).
Abbreviatura yoki murakkab qisqartirilgan so‘zlar
Hozirgi zamon xitoy tilida yangi so‘zlar, ayniqsa atama (ter­min)­larning kattagina qismi bevosita o‘zaklarni qo‘shish orqali hosil bo‘ladi. 阅报室 yuebaoshi «qiroatxona» (阅yue «ko‘rib chiq­moq», 报 bao «ro‘znoma, gazeta», 室 shi «xona»), 实验室 shiyanshi «laboratoriya» «实验 shiyan «tajriba o‘tkazmoq», 室 shi «xona») kabi so‘zlar ilgari so‘z birikmalari sifatida qo‘llanilmagan va keyinchalik tilda ishlab chiqarilgan so‘z yasalish modellari orqa­li hosil bo‘lgan.
Xitoy tilida yangi so‘zlarni yasash bilan bir qatorda murak­kab so‘zlar va birikmalarning qisqartirish usuli ham keng tar­kalgan. Buning natijasida tilda mavjud bo‘lgan so‘z yasalish mo­del­lariga javob beradigan murakkab qisqartirilgan so‘zlar hosil bo‘ladi. Ko‘p tarkibli so‘z va so‘z birikmalarini soddalash­tirish – lug‘aviy tarkibning amaldagi ob’ektiv tirik jarayon bo‘­lib hisoblanadi va leksik birliklarning qisqa lo‘nda va turg‘un bo‘lishiga xizmat qiladi.
Uch tarkibli so‘zlarning qisqartirilishi nisbatan kam uchraydi, chunki uchta morfemadan iborat bo‘lgan so‘zlar xitoy tiliga xos hodisadir. Ba’zan shunday so‘zlarning bitta mor­femasi tushirilib qoldirilgan ko‘rinishi qo‘llaniladi. Masa­lan, 射击手 shijishou «o‘qchi» 射手 shishou ko‘rinishgacha qisqar­ti­ri­­ladi, 防御线 fangyuxian «himoya chizig‘i» 防线 fangxian sha­kl­­gacha qisqartiriladi. Ushbu so‘zlarda birinchi morfemalarning sinonimlari bo‘lmish ikkinchi morfemalari tushib qoladi, bu­ning natijasida so‘zdagi tarkibiy qismlarida ma’no mutano­sib­ligi saqlanib qoladi.
To‘rt tarkibli so‘zlarning qisqartirilishi uchtarkibli so‘z­larning qisqartirilishiga qaraganda ko‘proq uchraydi, natijada ikkimorfemali so‘zlar hosil bo‘ladi. Masalan, 政权 zhengquan «siyosiy hokimiyat» so‘zi 政治权力 zhengzhiquanli so‘zidan hosil bo‘la­di, 政委 zhengwei «komissar» 政治委员 zhengzhiweiyuan so‘­zi­dan yasaladi.
Yuqoridagi so‘zlarda ikkinchi va turttinchi morfemalar tu­shib qoldirilgan, biroq, boshqa morfemalar ham tushirilib qol­di­rilishi mumkin: ikkinchi va uchinchi, birinchi va to‘rttinchi va h.k.
Besh tarkibli so‘zlarning qisqartirilishi natijasida ikki morfemali so‘zlar hosil bo‘ladi. Masalan:
中国共产党zhongguogongchandang o‘rniga 中共 «Xitoyning Kommunistik partiyasi» so‘zi hosil bo‘ladi.
Ko‘pincha uchta morfemadan iborat bo‘lgan so‘zlar yasaladi:
支部委员会zhibuweiyuanhui so‘zidan 支委会zhiweihui «par­tiya byurosi» so‘zi, 水力发电站 shuilifadianzhan so‘zidan 水电站 shuidianzhan «gidroelektrostansiya» so‘zi hosil bo‘ladi.
Olti morfemali so‘z birikmalari odatda uchta so‘zdan iborat bo‘ladi. Ko‘pincha qisqartirish natijasida birinchi ikkita so‘z­dan bittadan morfema tushirilib qoldiriladi, oxirgi so‘z saq­lanadi:
军事政治学校 junshizhengzhixuexiao so‘zidan 军政学校 junz­heng­xuexiao «harbiy-siyosiy bilim yurti» so‘zi hosil bo‘ladi.
Ba’zan birinchi so‘z saqlanib qolib, oxirgi ikkitasidan bittadan morfema tushib qoladigan holatlar ham uchraydi:
世界职工联盟 shijiezhigonglianmeng so‘zidan 世界职联 shijiezhilian «Kasaba uyushmalarining Butunjahon Federatsiyasi» so‘zi qoladi.
Yetti va undan ortiq morfemalardan iborat so‘z birikmalari ham qisqartirilishi mumkin:
世界学生们联会 shijiexueshenglianhui so‘zidan 世界学联 shijiexuelian «Butunjahon talabalar kongressi» so‘zi hosil bo‘ladi.
Bir xil ma’noga ega qismi takrorlangan so‘z birikmalarning qisqartirilishi o‘ziga xos bir hodisa hisoblanadi. Mashhur bo‘l­gan «uchta yomonlik (ofat)ga qarshi harakat», «beshta yomonlik (ofat)ga qarshi harakat» va boshqa matbuotda keng qo‘llani­la­di­gan atamalar xitoy tilida shunday yasaladi: so‘z birikmani tash­kil qiluvchi so‘zlardan faqat takrorlanayotgan qismi ishla­tiladi va uni oldiga qancha so‘zlar birga kelatganiga ishora qiluvchi son qo‘yiladi. Qolgan morfemalar tushirilib qoldiriladi. Masa­lan, Sun Yatsenning 三民主义sanminzhuyi «uchta xalq prinsip­lari» so‘zi quyidagi so‘zlarning qisqartirmasi hisoblanadi:
民族主义 minzuzhuyi «millatchilik prinsipi», 民权主义 minquanzhuyi «demokratizm prinsipi», 民生主义 minshengzhuyi «xalq farovonligi prinsipi».
Ushbu uchta so‘zning qayta takrorlanayotgan qismi 民 min, 主义 zhuyi olinga, birinchi morfema 三 san «uch» qancha so‘z bir­lash­­tirilganiga ishora qiladi. 三反 sanfan so‘zi (so‘zma-so‘z: «uchtalik qarshi» ma’nosiga ega bo‘lib), quyidagi ma’noda ish­latiladi: «korrupsiya, isrofgarchilik va byurokratizmga qarshi kurash» (反贪污 fantanwu, 反浪费 fanlangfei, 官僚主义 guanliaozhuyi).
Murakkab tarkibli so‘zlarning qisqartirilishi natijasida murakkab qisartirilgan so‘zlar hosil bo‘ladi, ular o‘zaklarning qo‘shilishi orqali yasalgan oddiy murakkab so‘zlardan farq qila­di, chunki aniq ko‘rinib turadigan komponentlar mutanosib­li­giga ega bo‘ladi.
To‘liq so‘z birikmalarining tarkibiy qismlari o‘zining dast­labki ma’nolarida emas, balki ancha o‘zgargan ma’nolarda qo‘llanilishi mumkin. Ma’lum bir morfemaning tushirilib qoldirilishi ayrim bir noaniqlikka olib keladi. Odatda mor­femalar ma’nosini sodda qo‘shishdan murakkab qisqartirilgan so‘z ma’nosini aniqlash qiyin bo‘ladi. Bunday so‘zning turg‘un bo‘lishi ko‘pincha uning doimiy qo‘llanilishiga bog‘liq bo‘ladi.
Murakkab qisqartirilgan so‘zlar shaklan tarkibi bir turda bo‘lgan oddiy murakkab so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lsada, aksariyat holatlarda murakkab ma’nolarni ifodalaydi.
Murakkab qisqartirilgan so‘zlar o‘ziga mos keladigan to‘liq so‘z birikmalari bilan bir qatorda qo‘llaniladi. Zarurat tug‘il­ganda og‘zaki va yozma muomalada to‘liq so‘z birikmalari ishla­ti­lishi ham mumkin. Ko‘pincha murakkab qisqartirilgan so‘z o‘zi­ning mos keladigan to‘liq shaklini muomaladan chiqarib yubo­radi, shunda uning to‘liq shaklini faqat ma’lumot beruvchi mate­riallar yordamida tiklash mumkin bo‘ladi.