2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Xitoy bo‘g‘inlari. Xitoycha bo‘g‘inlarning tovushli tarkibida bo‘g‘inlar sonida ham, ularni bo‘g‘inda joylashish tartibida ham bir qator xusu­siyatlar xosdir.
Eng kichik bo‘g‘inlar bir dona bo‘g‘in hosil qiluvchi [a, e, i, u, u] unlilaridan iborat bo‘ladi.
Ikki tovushdan iborat bo‘g‘inlar 3 xil bo‘ladi:
1. Bo‘g‘inli unlidan keyin bo‘g‘in oxiri (yakuniy) tovush kela­di, buning vazifasida quyidagi kuchli bo‘g‘in boshi yarim unlilar va sonor undoshlar kelishi mumkin: [i,u,n,n,r] Masalan:
[ai], [ei], ---, ---
[au], [ou], ---, ---
[an], [en], [un], [un]
[an], [en], [un]. ---
---. [er], ---, ---
2. Bo‘g‘inli unlidan oldin o‘tuvchi yarim unlilar keladi: [i (y), u (w), u (yu)]
Masalan: [ia (ya)] [ua (wa)] ---
[ie (ye)] [uo (wo)] [ue (yue)]
[iu (you)] --- ---
3. Bo‘g‘inli unli oldidan bo‘g‘in boshi undoshlardan biri keladi: [da, te, mi, lu, ju (ju), zi] va h.k.
Uchta tovushdan iborat bo‘g‘inlar ham 3 turda bo‘ladi.
Birinchi tur o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
a) o‘tuvchi yarim unli;
b) bo‘g‘inli unli;
v) bo‘g‘in oxiri (yakuniy) tovush.
Masalan: [iau (yao)], [ian (yan)], [ian (yang)], [uan (wan)], [uan (yuan)]
Ikkinchi turi quyidagicha bo‘ladi:
a) bo‘g‘in boshi undosh;
b) bo‘g‘inli unli;
v) bo‘g‘in oxiri (yakuniy) tovush.
Masalan: [mai, tau (tao), tan, tan, zer].
Ushbu bo‘g‘inlarning uchinchi turi quyidagilardan iborat bo‘ladi:
a) bo‘g‘in boshi undosh;
b) o‘tuvchi yarim unli;
v) bo‘g‘inli unli.
Masalan: [xia], [hua], [lue]
[jia], [zua], [jue]
To‘rtta tovushdan iborat bo‘g‘inlar:

1. 
   Bo‘g‘in boshi undosh;
   
2. 
   O‘tuvchi yarim unli;
   
3. 
   Bo‘g‘inli undosh
   
4. 
   Bo‘g‘in oxirigi (yakuniy) (yarim unli yoki undosh). Masalan:
   

[pian], [huan], [kuai]
[mian], [zuan], [quan]
Xitoy tilidagi bo‘g‘inda to‘rttadan ortiq tovushlar bo‘lmay­di. Har qanday bo‘g‘inda bo‘g‘inning markaziy tovushi bo‘lmish bo‘­g‘in­li unli kelishi shart. Bo‘g‘inli unliga nisbatan bo‘g‘indagi qol­gan tovushlar aniq belgilangan tartibda keladi. Bevosita bo‘­g‘in­li unlidan oldin yarim unlilar [i, u, u] ham, bo‘g‘in boshi undoshlar: [b, p, d, t, g, k, f, s, s, z (r), h, z, c, z, c, j, q, x, m, n, l] ham kelishi mumkin. Bo‘g‘in boshi undoshlar yarim unli: [i, u, u] lardan oldin ham bo‘lishi mumkin. Demak, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan bo‘­g‘in boshi undoshlar bo‘g‘in boshida undosh kelmaganda bo‘ladi, bevosita bo‘g‘inli unli oldidan keladi. Ko‘pincha yarim unli [i, y, u] bo‘g‘in boshi undoshlar va bo‘g‘inli unlilar o‘rtasida kelgani tufayli, ularni o‘tuvchi (yoki oraliqdagi) yarim unlilar deb nomlash qabul qilingan.
Bevosita bo‘g‘inli unlilardan keyin, ya’ni doim bo‘g‘in oxi­ri­da, yarim unli [i, u] va undoshlar [n, n, r] kelishi mumkin. Bo‘g‘in­dagi joyiga qarab, ularni bo‘g‘in oxiri (yakuniy) deb atashadi.
Xitoy bo‘g‘inlari tarkibining xususiyatlari tovushlar soni­ga qarab ham, bo‘g‘inda ularning ketma-ketligidan kelib chiqib ham, xitoy tilining tovush tizimini o‘rganayotgan ko‘pgina mual­liflar tomonidan qayd etiladi. Bu borada prof. Polivanovning takliflari katta ahamityaga egadir. Uning fikriga ko‘ra, tovush elementlarining tarkibiga qarab barcha xitoy sillabema (bo‘­g‘in)­lari quyidagicha tasniflanadi: 1) boshlang‘ich undoshlar, 2) tor bo‘g‘in hosil qilmaydigan unlilar, 3) bo‘g‘in hosil qiluvchi unlilar, 4) diftonglar bo‘g‘inlar bo‘lmagan elementlar.
Prof. Polivanov xitoy sillabemalarning har xil turlari­ni raqamlar bilan belgilash o‘ziga xos usulni tatbiq etgan. Barcha to‘rtta tovush elementlarga ega to‘liq tarkibdagi sillabe­malar 1234 formulasi bilan belgilanadi; boshqa turdagi «to‘liq bo‘lmagan» tarkibdagi sillabemalar bitta, ikkita, uchta raqam bilan belgilanadi. Masalan:
[yan] bo‘g‘ini 234 raqamlar bilan belgilanadi ,
[ba] bo‘g‘ini === === 13 raqamlar,
[e] bo‘g‘ini === 3 raqami bilan belgilanadi.
Bo‘g‘in ichidagi tovushlarning qat’iy belgilangan qonuniyat­lari, hamda ma’lum bir tovushlarning boshqa tovushlar bilan o‘zaro birikmasligi tufayli, amalda qo‘llaniladigan bo‘g‘inlar soni chegaralangan va hisobini olib borish uncha qiyin emas.
Bo‘g‘in haqidagi umumiy nazariyasidagi bo‘g‘in boshida yoki oxirida kelgan undoshlarning talaffuziga oid bo‘lgan L.V.Щer­baning fikrlari katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, bo‘g‘in boshi­dagi undoshlar - kuchli oxirgi (yakuniy), bo‘g‘in oxiridagi undosh­lar esa kuchli bo‘g‘in boshi undoshlar deb hisoblanadi.
Afsuski, xitoy fonetikasi tadqiqotchilari bo‘g‘in boshi va bo‘g‘in oxiri undoshlarning talaffuz qilish xususiyatlarini e’ti­borga olishmagan, ta’limiy va ilmiy maqsadlarda ishlab chiqilgan transkripsiyalarga, shuningdek, harfli yozuvga o‘tish bo‘yicha loyihalarga salbiy ta’sir qilgan. Odatda bu tran­skrip­siya va alifbolar, shular qatorida 主音字母zhuyinzimu alif­bo­si, bitta jiddiy kamchilikka ega – bular yordamida har qanday xitoycha murakkab, ko‘p tarkibli (ko‘p morfemali) so‘zni qo‘shib yozib olish imkoni bo‘lmaydi, chunki transkripsiyada bo‘g‘inlar o‘rtasidagi chegara yo‘qolib ketadi. Ko‘p tarkibli so‘zlarni qo‘shib yozishga yordam beradigan ba’zi transkripsiyalar va alifbolar talaffuz qilinayotgan tovushlar xarakteri bilan umuman bog‘liq bo‘lmagan qo‘shimcha belgilarga murojaat qiladi.
Biroq, bo‘g‘in boshidagi va oxiridagi undoshlar va yarim uni­larni talaffuz qilinishidagi farqlarni e’tiborga olib, yuqo­rida aytib o‘tilgan kamchilikdan xoli va o‘z ichiga xitoy tili­ning tovush qoidalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan transkrip­siyani ishlab chiqishga imkon beradi.
An’anaga ko‘ra xitoy tilshunosligida xitoycha bo‘g‘inlarni ikki qismga: boshlang‘ich va oxirgi bo‘g‘inlarga bo‘lish qabul qi­lin­gan. Bosh (boshlang‘ich) qismga faqat bo‘g‘in boshi undoshlar tegishlidir, qolgan barcha har qanday bo‘g‘inning tovushlari bo‘­g‘in­ning oxirgi (yakuniy) qismiga kiritiladi.
Agar bo‘g‘inda bo‘g‘in boshi undosh bo‘lmasa, unda bu bo‘g‘in fa­qat oxirgi (yakuniy) qismdan iborat deb hisoblanadi; bu qism­da doim bo‘g‘in hosil qiluvchi unli bo‘lishi kerak.
Xitoycha bo‘g‘inlarni bo‘g‘in boshi va bo‘g‘in oxiri (yakuni) qism­larga bo‘lishning bu an’anaviy prinsipini qo‘llagan holda xitoy tilidagi barcha bo‘g‘inlarni jadvalda keltirish mumkin. Unda bo‘g‘in boshi undoshlar vertikal, bo‘g‘in oxiri qismlar esa – gorizontal joylashgan. Bo‘g‘in boshi undoshlar va bo‘g‘in oxiri­dagi qismlarning kesishi joyida ular yordamida hosil bo‘ladi­gan bo‘g‘inlar keltirilgan.
Hozirgi zamon xitoy adabiy tilida 411 ta bo‘g‘in mavjud; bu son xitoy tili qo‘llanmalarida qayd etilgan bo‘g‘inlar sonidan 10-11 ta bo‘g‘inga ko‘proqdir.