2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Xitoy tilida undosh fonemalar
Xitoy tilida undoshlar (shu qatorda yarim undoshlar)ni aniq­lash uchun bitta unlidan iborat to‘lgan bo‘g‘inlarni va unli oldidan undosh (yoki yari undosh) kelgan ikki tovushli bo‘g‘in­larni solish­tirish kifoya bo‘ladi. Ochiq bo‘g‘inda unli oldidagi undoshlarning bunday pozisiyasi mustaqil hisoblanadi, chunki bitta undoshni ikkinchi undoshga qarshi kelishini yaqqol ko‘rsa­tib turadi.
Agar tovush bo‘g‘in tarkibidagi unli pozisiyasida kelmasa, fonema bo‘g‘inlarni solishtirish yo‘li orqali aniqlanadi: bitta unlidan iborat bo‘lgan bo‘g‘in shu unlidan keyin keluvchi undosh (yarim undosh)li bo‘g‘in bilan qiyoslanadi. Undosh fonemalarni aniqlashda bu ikkinchi mustaqil pozisiya hisoblanadi. Undoshli fonemalarni aniqlashda ikki tovushdan iborat bo‘g‘inlarni ko‘rib chiqish yetarli: undosh plyus unli va unli plyus undosh.
Xitoy undoshlari nafaqat o‘zining artikulyatsion-akustik xu­su­siyatlari, balki bo‘g‘in hosil qiluvchi roli bilan ajralib tura­di: unlilar doim bo‘g‘inli bo‘ladi, undoshlar bo‘g‘inli bo‘lmaydi.
O‘z navbatida undoshlar shovqin va musiqiy ohang bo‘yicha ikki guruhga bo‘linadi: shovqinli, ya’ni ularda shovqin musiqiy ohangdan ustun keladi, va burun (sonor), ya’ni musiqiy ohang shov­­qindan ustun keladigan undoshlar. O‘zining artikulyatsion-akus­tik xususiyatlari bo‘yicha undoshlar unlilardan ancha farq qiladi, burun (sonor) undoshlar shovqin undoshlar va unlilar ora­sida o‘rta pozisiyaga ega bo‘ladi.
Xitoy tilidagi undosh fonemalarni qiyoslash shovqin va sonor undoshlilar uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlarni aniq­lash­ga imkon beradi:

1. 
   Artikulyatsion a’zo bo‘yicha
   
2. 
   Artikulyatsiya usuli bo‘yicha
   
3. 
   Tovush bog‘ichlari (paylari)ning ishi bo‘yicha
   
4. 
   Nafas chiqarish bo‘yicha
   

Artikulyatsion a’zo bo‘yicha undoshlar quyidagicha taqqos­la­nadi:

1. 
   Lab undoshlari
   
2. 
   Til undoshlari
   

Lab undoshlari o‘z navbatida ikkita guruhga ajratiladi:

1. 
   Qo‘sh lab undoshlari (b, p, m, u)
   
2. 
   Lab-tish undoshlari (f)
   

Til undoshlari uchta guruhga bo‘linadi:

1. 
   Til uchi oldi undoshlar (d, t, s, z, c, n, l, z, s`, z`, c`, r )
   
2. 
   Til o‘rta undoshlar (x, q, j, l, u`)
   
3. 
   Til orqa undoshlar (g, k, h, n`)
   

Til uchi oldi undoshlar pasiv a’zo bo‘yicha uchta guruhga aj­ra­tiladi:

1. 
   Oldi alveolyar (milk) undoshlari (d, t, s, z, c, n, l)
   
2. 
   Alveolyar undoshlar (z, s, z, c)
   
3. 
   Orqa alveolyar undoshlar (r)
   

Xitoy tilidagi til uchi oldi undoshlarning artikulyatsiyasi (talaffuzi)da til kakuminal shaklda bo‘ladi: til uchi biroz tepa­ga ko‘tariladi, tilning oldi-o‘rta qismi pasayadi (chuqurlik pay­do bo‘ladi), tilning orqa qismi bir oz ko‘tariladi.
Yarim jarangli va jarangli (d, z, z) undoshlarda tiling kaku­minal shakli jarangsiz va nafasli jarangsizlar (t, s, c) talaf­fuziga qaraganda ancha aniq bo‘ladi.
Undoshlilarning yumshoqlanishi (birinchi qator yopiq unli­lar va til o‘rta yarim undoshlilar oldidagi pozisiyada) tilning kakuminal-doroal shaklida kuzatiladi. Bu holatda til oldi ustida chuqurcha paydo bo‘ladi, shunda tilning orqa qismi emas, o‘rta usti qismi ko‘tariladi.
(r) undoshi til uchi oldi qismining alveola (milk)lardan ancha uzoqlashib, keskin tepaga qayirilganda hosil bo‘ladi.
Til o‘rta undoshlari qattiq tanglay qismida hosila bo‘ladi. Jarangsiz, nafasli (k) talaffuzida tilning orqa usti qismi yumshoq tanglay bilan juda yaqin bo‘ladi.
Xitoy tilidagi shovqinli undoshlar artikulyatsiya bo‘yicha uchta guruhga bo‘linadi:

1. 
   Qorishiq-portlovchi (b, p, d, t, g, k)
   
2. 
   Sirg‘aluvchi (frikativ) (f, s, z, s, x, h )
   
3. 
   Qo‘shma (birikma) (affrikatlar) (z, c, z, c, j, q).
   

Burun (sonor) undoshlar artikulyatsiya bo‘yicha ikkita guruhga ajratiladi:

1. 
   Burun (m, n, n`)
   
2. 
   Og‘iz (sirg‘aluvchi). Bularga ravon (bir tekkisdagi) (l, g) va yarim unli (I, u, u`)lar tegishlidir.
   

Shovqinli undoshlar talaffuzida tovush bog‘ichlari faoliya­ti nafas chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Tovush bog‘ichlarining ishi yoki nafas olish ustunligiga qarab xitoy tilidagi shovqin undoshlari ikkita guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga sirg‘aluv­chi-portlovchi (b, p, d, t, g, k) undoshlar kiritiladi, bularda nafas olish birinchi o‘rinda, tovush esa ikkinchi o‘rinda turadi. Ikkinchi guruh (shovqin sirg‘aluvchi va afrikatalar)ning talaf­fu­zida esa birinchi o‘ringa tovush kuchi chiqadi, nafas chiqarish kuchi birinchi guruhga qaraganda muhim rol o‘ynamaydi.
Qorishiq-portlovchi undoshlar yarim jarangli nafassiz va jarangsiz nafasli turlariga bo‘linadi. Yarim jarangli undosh­larning xususiyatlari shundaki, tovush bog‘ichlarining titrashi to‘siqlar olinish vaqtida sodir bo‘ladi, undan oldin emas. Yarim jarangli undoshlarning yana bir sobit (o‘zgarmas) belgisi bu nafassiz bo‘lishi (ya’ni nafas chiqarilmaydi talaffuz qilingan­da). Bulardan farqli ravishda jarangsiz bo‘lgan sirg‘aluvchi-port­lovchilar doim nafasli bo‘ladi va hech qanday pozisiyada jaranglilarga aylanmaydi.
Oltita sirg‘aluvchi undoshlar orasida faqat (s, g) jarangli-jaranngsiz qarama-qarshi juftlikka ega. Qolganlari frikativ jarangsiz undoshlar, o‘zining jarangli juftiga ega emas. Af­fri­katalar (z, j, z`) butun talaffuz jarayonida jarangli bo‘lib chiqadi. Sonantalar doim jarangli va nafassiz bo‘ladi.
Yuqoridagi keltirilgan undosh fonemalar tizimini quyi­dagi sxemada keltirish mumkin: