2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Otlarda so‘z yasalishi
Uchta asosiy so‘z yasalish – so‘zlar qo‘shilishi, yarim affik­satsiya va affiksatsiya usullari xitoy tilida otlar sinfiga tegish­li bo‘lgan leksik birliklarni hosil qiladi.
So‘zlarni qo‘shish (o‘zaklarni qo‘shish).
Murakkab so‘zlar asosan kommulyativ va atributiv modellar, juda kam holatlarda – ob’ektli va predikativ modellar bo‘yicha yasaladi. Shunday qilib, otlar murakkab so‘zlarning har xil tarkibiy turlarga mansub bo‘ladi.
水土 shuitu suv – yer > iqlim; 裁缝 caifeng bichmoq – tikmoq > tikuvchi; 铺盖 pugai to‘shamoq – ustini yopmoq > o‘rin (yotoq); 物品 wupin narsa – predmet > narsalar (buyumlar); 大小 daxiao katta – kichik > o‘lchov, miqdor; 开关 kaiguan ochmoq – yopmoq > o‘chirgich; 出入 churu chiqmoq – kirmoq > farq, nomutanosiblik; 光阴 guangyin yorug‘lik – qorong‘ulik > vaqt; 黑人 heiren qora – odam > negr; 电梯 dianti elektr quvvat – zina > lift.
Yarim affiksatsiya ( o‘zining ikki turida – yarim prefiksatsiya va yarim suffiksatsiya) otlarning so‘z yasalish tizimida juda keng tarqalgan.
Yarim suffikslar: 超 chao, 泛 fan, 微 wei, 亚 ya va 反 fan hozirgi zamon xitoy tilida asosan atama (termin)lar sohasida so‘z yasalishiga xizmat qiladi. Old qo‘shimcha morfemalar orqali yasalgan leksik birliklar soni uncha ko‘p emas.
超音速 chaoyinsu tovush tezligidan oshadigan tezlik; 超声波 chaoshengbo ultra tovush to‘lqini; 微生物 weishengwu mikrob; 亚热带 yaredai subtropiklar; 反击 fanji kontrzarba; 反义词 fanyici antonim.
员 yuan, 手 shou, 心 xin, 意 yi, 物 wu, 品 pin, 性 xing, 化 hua, 主义 zhuyi va boshqa yarim suffiklar otlar kategoriyasiga tegish­li bo‘lgan leksik birliklariningko‘pini hosil qiladi.
运动员 yundongyuan sportchi, 演员 yanyuan artist, 水手 shuishou dengizchi, 舵手 duoshou boshqaruvchi (ruldagi), 耐心 naixin sabrlik, 私心 sixin xudbinlik, 敌意 diyi adovat, 礼物 liwu sovg‘a, 食品 shipin oziq-ovqatlar, 动物 dongwu hayvon, 纪律性 jilüxing intizomlik, 退化 tuihua degradatsiya, 极化 jihua polya­ri­zatsiya, 现实主义 xianshizhuyi realizm.
Xitoy tilidagi otlarning yasalishida affiksatsiya usuli ik­kinchi o‘rinda turadi. So‘z yasalish tizimida affiksatsiyaning ik­ki turi– prefiksatsiya va suffiksatsiya mavjud bo‘lib, ular teng miqdorda emas. Suffiksatsiya prefiksatsiyaga qaraganda muhim­roq rol o‘ynaydi.
Prefikslar (ular atigi ikkita: 老 lao va 阿 a_) jonli pred­met­larni ifodalovchi otlar kategorisining juda kam so‘zlarini hosil qiladi.
老 laoshi 师 o‘qituvchi, 老乡 laoxiang vatandosh, 老虎 laohu yo‘lbars (tigr), 老鼠 laoshu kalamush, 阿母 amu ona, 阿妹 amei opa (opacha), 阿哥 age uka (ini).
Suffikslar. Otlar yasovchi suffiksal morfemalarning soni ko‘p emas. Ularning ba’zilari (子 zi va 儿 er) katta unum (hosil)­dorlik bilan ajralib turadi, 胖子 pangzi semiz odam, 脖子 bozi bo‘yin, 肚子 duzi oshqozon, 狮子 zhizi sher, 棍儿 gunr cho‘pcha, tayoq­cha, 门口儿 menkour pod’ezd, 画儿 huar rasm, tasvir.
Suffikslar. 头 tou，家 jia，者 zhe，巴 ba ham otlar katego­riya­siga mansub so‘zlarni hosil qiladi: 石头 shitou tosh, 骨头 gutou suyak, 枕头 zhentou yostiq, 苦头 kutou qayg‘u, 作家 zuojia yozuv­chi, 科学家 kexuejia olim, 读者 duzhe kitobxon, 记者 jizhe jurna­list, 尾巴 weiba dum, 哑巴 yaba soqov.
Kontraksiya so‘z yasalish usullaridan biri bo‘lib, xitoy ti­li­da muhim rol bajaradi. To‘rt qismli leksik birliklar miso­lida morfemalik kontraksiyani keltiramiz. Odatda kontraksiya natijasida ikkita (ba’zan – uchta) morfemadan iborat murakkab qisqartirilgan so‘zlar hosil bo‘ladi.
土地改革 tudigaige yer – dala – o‘zgartirmoq – qayta shakl­la­moq >: 土改 tugai yer islohoti; 无线电台 wuxiandiantai yo‘q – sim – elektrquvvat – stansiya > radiostansiya; 直升飞机 zhishengfeiji to‘g‘­ri – ko‘tarilmoq – uchmoq – apparat > vertolyot.