2-mavzu. Antik davr tarix falsafasi Reja

---

2-mavzu. Antik davr tarix falsafasi 
Reja: 
1. Geradot – ilmiy tarixning yaratilishi 
2. Polibiyning tarixiy qarashlari
3. Tit Liviy asarlarida tarix falsafasi
4. Korneliy Tatsit – Rim tarixchilik maktabi falsafasi
Tayanch iboralar: 
Antik ongda tabiat va tarix antitezasi. Antik kosmos: fazo. Antik kosmos: vaqt. 
Teokratik tarix va afsona. Gerodot. Ilmiy tarixning yaratilishi. Yunoniston o’ylarida 
(hayolotida) tarixga qarshi tendentsyiya. Tarix fani va ahamiyati to’g’risida yunon 
ta’limoti. Yunoniston tarixiy usuli va uning chegaralari. Fukidid. Ellin davri. 
Polibiy. Rim tarixchilari. Tit Liviy. Korneliy Tatsit. Yunon-rim tarixshunosligining 
tavsifiy xususiyatlari. Insonparvarlik.
Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar; 
1. Blok M. “Апология истории или ремесло историка”. – M., 1986. 
2. Falsafa. Entsiklopedik lug’at. O’zR FА, I. Mo’minov nomidagi falsafa 
va huquq inti. –T.: 
3. ―O’zbekiston milliy entsiklopediyasi‖ Davlat ilmiy nashriyoti, 2010. 
4. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. –T.: Faylasuflar milliy jamiyati 
nashriyoti, 2004. 
5. G’arb falsafasi. –T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 
2004. 
6. Skirbekk G. Falsafa tarixi. Oliy o’quv yurt. uchun qo’ll. / Rus 
tilidan tarj.: V. Kuznetsov. –T.: Sharq, 2002. 
7. Falsafa qomusiy lug’at. –T.: Sharq nashriyoti matbaa nashriyoti, 2004. 
8. Jo’raev N. Ibn Xaldunning tarix falsafasi. Muloqot jurnali. 2006, 3-4-
sonlar. 
9. Beruniy. Tanlangan asarlar. – T., Fan, 1968. 
10. Komilov N., Yoqubov А. Markaziy Osiyo xalqlari tafakkuri rivojida 
tasavvufning o’rni. – T., Аkademiya, 2005. 
11. Ubaydullaev R. Bekmurodov M., ―Аsrlar qaridan kelayotgan sado‖. 
Аl-Moturidiy ta‘limoti va uning X-XII asrlarda Movarounnahr 
madaniyatida tutgan o’rni. Ma‘ruzalar to’plami. – T.: O’zFА, 1999. 
12. Xayrulaev M. Sharqning mashhur mutafakkiri. Аbu Nasr Forobiy. 
―Fozil odamlar shahri‖. – T.: А. Qodiriy nomidagi xalq merosi 
nashriyoti. 1993. 
13. Qur‘oni karim. – T.: Toshkent Islom universiteti nashriyoti, 2001 
 
Yunonistonda tarix fani birdaniga vujudga kelgan emas. Greklarning tasavvuricha 
tarix fan emas, balki sanatdan va pand – nasihatdan iborat, shu sababli qadimgi 
greklar boshqa fanlar singari tarihning ham o’z muzasi bor, bu muza Kliodir Klmo 

---

boshqa muzalar bilan bir qatorda sanatlar xudosi Apolon ayonlari orasida bo’lgan, 
deb hisoblaganlar. Greklar tarixiy voqealar to’g’risida chiroyli va pand – nasihatli 
hikoyani hammadan ko’proq qadirlaganlar. Ular tarixning asosiy vazifasi pand – 
nasihatdan iborat deb hisoblaganlar. Dastlabki vaqtlarda logograf deb ataluvchi 
kishilar (logos so’z, grafo-yozaman demakdir) shaharlarning odatda o’zlari 
tug’ilgan shaharlarning tarixi to’g’risida yozganlar. Logograflar eramizdan avvalgi 
VII asrda va V asrning boshlarida yashaganlar. O’z asarlarida ular biron shaharning 
tarixini yozganlar, lekin ular bu tarixni afsona bilan aralashtirganlar. Geradot – ilmiy 
tarixning yaratilishi. Geradotni biz tarixchi sifatida yaxshi bilamiz. Uning to’qqiz 
to’mli tarix asarining har biri yuz ellik va undan ortiq hikoya, rivoyat va o’ziga xos 
tarixiy novellalarni o’z ichiga oladi. Geradot asarlari Plutarx, Yustin, ijodlariga ham 
katta tasir o’tkazgan, taniqli tadqiqotchi M, Mandesning fikricha Yustinning 
ko’pgina fikrlari Geradotdan olinganligi, Diadorning ko’pgina tasvirlari Fukididga 
yaqin turganligi qayd etiladi. Arrian Ksenofont ijodini davom ettirganligini ochiq 
oydin aytadi. Geradot yoshligididan sayohat qilishni yaxshi ko’radi. Galikarnos port 
shahri, savdo-sotiq bilan shug’illanuvchi savdogarlar, yo’lovchilar shahri bo’lgani 
uchunmi o’spirinlik-yillaridayoq u yaqin atrofdagi mamlakatlarga borib qoladi. 
Dengiz shunqori va sayohlari tilidan g’aroyib sarguzashtlarni tinglashni juda–juda 
yoqtiradi. eron tarixi kitobi Geradot etiborini ayniqsa o’ziga tortadi. Xaronning
Eron tarixi kitobida Ahamoniylar davlatiga qaram bo’lgan Osiyodagi ko’pgina 
malumotlar haqida qimmatli malumotlar bor. Gerodot tug’ilgan o’lka tarixiy 
sarguzashtlarga boy edi. Bunday tarixiy voqealarni ko’p eshitgan Gerodot 
keyinchalik haqli ravishda tarixiy hikoyalar ijodkori bo’lib, qoladi. Gerodotning ona 
shahri Galikarnos hokimi Lagdimid qarshi ko’tarilgan isyonda Paniasid bilan 
bostiriladi. Geradot esa mamlakatdan quvg’in qilinadi. Shundan so’ng bo’lajak 
tarixchi Osiyo bo’ylab safarga chiqishga qaror qildi. Geradot qora dengiz qirg’oqlari 
bo’ylab safardaligida Olviya shahri va ularga yaqin joylashgan skiflar haqida 
qiziqarli malumotlarni eshitadi. Undan ilgari ham skiflar haqida talaygina kitoblarni 
o’qib ularning hayot kechirish tarziga qiziqib qolgan edi. Geradot Samos orolida bir 
muncha vaqt bo’lib, Osiyo bo’ylab safarga jo’naydi. Geradot dastlab, Ahamoniylar 
davlatining markazi bo’lgan suz shahriga keladi. Efes va Sard shaharlarida bo’ldi. 
Kichik Osiyodagi Galis, Mesopatamiyadagi Efrat va Tigr daryolaridan o’tadi. 
Geradotning fikricha, Kaspiy bo’ylarida ko’chmanchi massagetlar yashaydi. 
Massagetlar baliq go’shti, parranda va sutli taomlarni istemol qilishadi. Bu erning 
xalqlari juda jangari bo’lishgan. Aytishlaricha Eron shohi Kir ham ularni o’ziga 
bo’ysudira olmagan. Geradot Mesopatamiya va Vaviloniya o’lkalarining tabiatiga 
ham keng to’xtaladi. Bu joylar Orol dengiziga yaqin bo’lib, ayrim tadqiqotchilar bu 
o’lkalarga Geradot kelmagan deyishsa, boshqalar kelgan deyishadi. Geradot O’rta 
Osiyo haqida muhim malumotlar keltiradi. Bu erda bir necha hokimliklar 
mavjudligini, ularning hammasi ulkan Eron davlatiga qaram ekanligini tasdiqlaydi. 
Bu hokimliklarni aniq nomi bilan ataydi. Jumladan, Baqtriya, Girkaniya, Kaspiy, 
so’g’dlar, saklar, xorazmiylar va oriylar, bu o’rinda izoh talab nomlardan oriylar 

---

Afg’onistonning g’arbiy qismiga joylashgan elatlardir. Baqtriyaning poytaxti o’sha 
vaqtda Balx shahri bo’lgan kaspiy hokimligida Turkmanistonning janubi-g’arbiy 
qismida joylashgan qabilalar kirgan Xorazmiylar xorazmliklar, so’g’dlar Politmet 
(Zarafshon) bo’ylarida, saklar Tyanshan tog’ining g’arbiy etaklarida joylashgan 
edilar. Shundan so’ng Geradot Hindiston o’lkasida sayohatini davom ettirib, 
Panjobga boradi. Bu erga bostirib kelgan Doro haqida qimmatli ma‘lumotlar 
to’playdi. Geradot keyingi asarlarida Liviya, Misr o’lkalarini ham keng tasvirlaydi. 
Geradot tarixning shunchaki xabarchisi emas, balki tarixni jonlantirib ko’rsatuvchi 
etuk ijodkordir. Uning skiflar haqidagi asarlari nihoyatda bebaho va qadrli. 
Geradotning skiflar asari jahon xazinasida munosib o’rin tutgan, bu asar juda 
ko’plab tillarga tarjima qilingan. Skiflarni birinchi bo’lib, jahonga tanitgan ham 
Geradotdir, XVII – XVIII asrlardayoq rus imperatorlari Geradotning skiflar asarini 
juda katta qiziqish bilan o’qishgan va juda ko’p nusxalarda tarjima qilishga buyuruq 
berishgan. Natijada, asar bir necha marta tarjima qilinib, qayta-qayta nashr etiladi. 
Skiflar haqida Geradotdan ilgari Yunon olimlari Gomer, Esxil ham yozganlar, lekin 
skiflarning haqiqiy va birinchi targ’ibotchisi Geradot edi. Geradotning skiflar
asarining uslubi, undagi hikoyalarning xarakterli xususiyatlari haqida bir qancha 
ilmiy tadqiqot ishlari yuzaga keldi. Bu ilmiy tadqiqotlar ichida ayniqsa, I. Ya. 
Timoshenkoning Geradot va uning asari Vitold Klingerning hikoyachilik motivlari
asarlari shuningdek, sharq xalqlarini tarixiy hikoyalari kabi juda katta ahamiyatga 
ega bo’lgan ijod durdonalari yuzaga keldi. Geradot katta ishga qo’l uradi. Faqat 
skiflarni emas Yevropa va Osiyodagi hatto Afrikadagi ko’pgina qabilalarning 
hayotiga oid ma‘lumotlarni aks ettiradi. Geradot ijodi Tarix nomli To’qqiz kitobi 
katta ilmiy xazinani tashkil etib, bu kitoblarning har qaysisi yuzlab hikoyalarni o’z 
ichiga olgan. Geradot antik davrdagi boshqa olimlardan shu bilan farq qiladiki, u 
fidoyi tarixchi edi. O’z hayotini tahlikaga qo’yib bo’lsada ijod dardida uzoq yurtlarni 
kezdi. Jahongashta tarixchi ne-ne xavf–xatarlarlarga duch kelmadi. Bu safarlarida u 
avval o’z ko’zi bilan ko’rib, qulog’i bilan eshitgach, keyin ijod qilardi. Har qanday 
faraz va taxminlar uning uchun begona edi. U minglab qabila va elatlarda bo’ladi. 
Yuzlab daryolarni kechib o’tadi. O’sha paytda hech bir olimning qadami etmagan 
uzoq o’lkalarni kezadi. Hali ko’p ko’rilmagan mavzularni birinchi bo’lib yoritadi. 
Shuning uchun ham Geradot nomi tariximizda alohida ahamiyat kasb etadi. 
Yuqoridagi faktlar asosida biz aytishimiz mumkinki ilmiy tarixning yaratilishida 
Geradotning Tarix asari muhim ahamiyat kasb etadi. Polibiyning tarixiy qarashlari 
Eramizdan avvalgi II asrning ikkinchi yarimida Polibiy umumiy tarixni yozgan. 
Unda eramizdan avvalgi 264-146-yillardagi voqealar bayon qilingan. Uning bu asari 
ilmiy tadqiqotdir. Polibiy grek istoriografiyasining eng yaxshi ana‘nalariga amal 
qilgan. Ammo uning siyosiy qarashlari Rim jamiyatidagi konservativ tabaqalarning 
manfatlarini ifoda qilgan. Polibiy Rimning o’rta dengiz sharqiy qismining hayotiga 
aralashishini kuzatib, unda Rim hokimiyati o’rnatilishi muqarrar degan xulosaga 
kelgan. U o’zining asrida Rimning bir qancha qabilalar va xalqlarni o’ziga 
bo’ysundirilishining sabablarini ko’rsatib berishga, yani rim davlatining vujudga 

---

kelish tarixini yaratishga harakat qilgan. Polibiy Rim davlatining qudratini uning 
davlat tuzumidagi xususiyatlaridan deb bilgan, uning nazarida bu tuzumni idora 
qilishining aristokratik, demokratik va monarxik shakllari ajoyib tarzda bir–biri 
bilan qo’shilib ketgan. Polibiy manbalarni juda sinchiklab tekshirgan, mamlakatning 
geografik holati va uning iqlimini o’rgangan. U antik davr tarixining odat hukmidagi 
adabiy usullaridan foydalangan. U voqeaning bayonotida voqeada ishtirok qiluvchi 
nutqlarini kiritgan. Polibiy bu bilan ularning gaplariga mumkin qadar haqiqiy tus 
berishga harakat qilgan. U manbalarning naqadar rostligini aniqlab, tarixiy 
voqealarning sabablarini ayrim shaxsning ish va harakatlarida ko’rgan xolos. Polibiy 
tarix chinakam voqealarni izohlashga va bu voqealarning keyinchalik taraqqiyot 
yo’lini belgilashga imkon beradi. Yani tarix nasihat berishi o’rgatishi mumkin 
amaliy jihatdan foydali bo’lishi mumkin deb faraz qilgan. Tit Liviy asarlarida tarix 
falsafasi Tit Liviy Rimning afsonaviy zamondan boshlab o’zi yashagan davrga 
o’tgan butun tarixini yozishga harakat qilgan. Uning bu g’oyat puxta asari 142 ta 
kitobdan iborat bo’lgan, lekin undan atigi 38 tasi va boshqa ba‘zi kitoblaridan 
parchalar saqlangan xolos. Tit Liviy tarixni yodgorlik deb bilgan. Uning fikricha, 
tarix o’rnak bo’la oladigan namunalarni ko’rsatishi bizning avlodlarimiz ko’p-yillar 
davomida ko’rib kelgan, ofatlardan qanday qilib, saqlanishiga o’rgatishi lozim. Tit 
Liviy voqealarning sababli bog’lanishlarini aniqlash ularni izohlash va bu voqealar 
rostmi – yo’qmi, bu haqda bosh qotirmagan. Uning asarlarida Fukidid, Polibiy 
asarlariga xos tarixiy tanqidlar yo’q. Tit Liviy, Tsitseronga taqlid qilishga uringan u 
bu urinishda muvaffaqiyat qozona olmagan. Uning birinchi ikkinchisidan asrlar 
ajratib turgan qahramonni bir xil chiroyli fikr yuritishadi, bir xil harakat qilishadi va 
bir xil gapirishadi. Tit Liviyning respublika tarixidan qimmatli manba bo’lish 
asarlari muallifning fikricha kitobxonga chuqur tasir qilmog’i lozim 68 bo’lmagan. 
Uning asarlari ilmiy tadqiqot emas, balki V.G.Belinskiy aytganidek, sanatkorning 
asari sanat asaridir. Korneliy Tatsit – Rim tarixchilik maktabi falsafasi Korneliy 
Tatsit (taxminan 54-120-yillar) bu davr eng mashhur tarixchilardandir. Zodagon 
suvoriy oilasidan chiqqan Tatsit yoshligida Britaniyada harbiy xizmatda bo’lgan. U 
mashhur lashkarboshi Yuliy Agrikolaning yaqin do’sti bo’lgan. Imperator 
Domitsian Agrikolani qatl qildirgandan keyin unga homiylik qilgan Tatsit 
imperatorning qahridan ko’r qilib bir necha vaqtgacha surgunda yurgan. Domitsian 
halok bo’lgandan keyingina Tatsit Rimga qaytganidan so’ng u senator bo’lib olib, 
magistraturada buyuk lavozimni egallab kelgan. Uning abadiy faoliyati ham ana shu 
davrga mansubdir. Tatsit eramizning 68-yilidan to 96-yiligacha bo’lgan davrni 
ichiga olgan tarixlar ni, Avgustning o’limidan (eramizning 14 --yili) Neronning 
halokatigacha (eramizning 68 –-yili) bo’lgan davrning -yilnomalar ini, shuningdek
Germaniya nomli kichikroq asarini yozgan. Tatsit bu so’nggi asarida german 
qabilalarining va Rim imperiyasi tuprog’idan tashqari yashagan boshqa Yevropa 
qabilalari va elatlarining etnografiyasini mufassal bayon qilgan. Tatsit o’z asarlarida 
ayniqsa -yilnoma larida Rimning o’tmish respublika davrini ko’klarga ko’tarib 
maqtagan bo’lsa, o’z zamonasining siyosiy tartibini Yuliy – Klavdiylar sulolasidan 

---

bo’lgan imperatorning o’zboshimchaligi va istebdodini qattiq qoralab yozgan. 
F.Engels Tatsitni eski Rim patritsiylari tafakkurining so’nggi namoyandasi degan 
edi. Tatsit siyosiy voqealarning borishini bayon qilar ekan, u o’zining bayon 
qiladigan materiallarini asl hujjatlar asosida sinchiklab o’rganib chiqqan -yilnoma
larida keltirilgannutqlar ham obidalardagi yozuvlar va arxeologiya malumotlari 
bilan tasdiqlanadi. Tatsit asarlarining bir qismigina zamonamizgacha saqlanib 
kelgan. Tarixlar ining uchdan bir qismigina saqlangan -yilnomalar ini ko’p qismi 
saqlanmagan, shunday bo’lsada, Tatsitning tarixiy asarlari eramizning I asridagi 
Rim imperiyasi tarixi to’g’risidagi tasavvurimizning negizini tashkil etadi.
Savollar: 
1. Teokratik tarix va afsona haqida nimalarni bilasiz?
2. Ilmiy tarixning yaratilishi to’g’risida ayting.
3. Tarix fani va ahamiyati to’g’risida yunon ta‘limoti? 
4. Rim tarixchilari qarashlarini ayting.
5. Yunon-rim tarixshunosligining tavsifiy xususiyatlari?