2-mavzu: Bakalavr mutaxassisligi bo’yicha ob’ektlar va jarayonlarning namunaviy modellari va ularni tadqiqot qilish metodikalarini o’rganish. Reja

Dissertatsiya
Ilmiy ma’ruza ilmiy-tadqiqotishlarining aloxida turlaridan xisoblanib, u tadqiqotchining tinglovchilar bilan bevosita muloqatiuchun sharoit yaratadi.
Ilmiy maruzada quyidagi qoidalarga rioya qilish lozim:

• maruza xajmi va kurgazmali vositalarni namoyish etish muddatining ajratilgan vaqtga qat’iy muvofiq; kelishi;
• maruza qilishda tayyorlangan matndan imkon qadar foydalanmaslik;
• tinglovchilar e’tiboriga xavola qilinadigan kurgaz­mali vositalarni ekran yoki jadvallarda namoyish etish uchun ular bilan yaxshi tanish bulgan kishining yordamidan foyda­lanish;
• maruzaga avvaldan puxta tayyorgarlik kurish;
• maruza mazmunini shoshmasdan, baland ovozda, fikr- muloxazalar hamda xulosalarni tushunarli tarzda bayon etish.

Ilmiy ma’ruza
Taqriz (ko’zatish, tekshirish) - yozma shakldagi maqola bo’lib, unda qandaydir bir yoki bir necha ilmiy asar - monografiya, darslik, dissertatsiya, ilmiy ishlar to’plami va xokozalar taxlil etiladi hamda ularga tanqidiy baxo beriladi.
Har qanday taqrizning asosiy maqsadi taxlil etilayotgan ishga xar jixatdan baxo berish, uning ijobiy tomonlari va nuqsonlarini ko’rsatishdan iborat bulishi kerak. Taqrizchi muallifning tadqiqot olib borish jarayonida kashf etgan barcha yangiliklari, qimmatli fikrlarini ko’rsatib utishi, ishning royaviy-nazariy darajasi hamda ilmiy qimmatini belgilab berishi, ayni vaqtda, uning salbiy jixatlarini, yetarlicha taxlil qilinmagan fikrlarini ham ochib berishi lozim. Taqrizda xar bir tanqidiy e’tiroz isbotlab berilishi, umumiy baxo (xulosa) esa tushunarli, aniq; bulishi shart.
Taqriz
Taqriz ustida ish olib borar ekan, muallif shuni yodda tutishi kerakki, ilmiy ishning bu turi xar doim 2 kishiga muljallab yoziladi - ulardan biri o’quvchi bo’lsa, ikkinchisi taxlil etilayotgan asarning muallifi. Yaxshi yozilgan, mazmunli taqriz o’quvchini muallifning fikrlash yunalishini ko’zatib, asarning haqiqiy qimmatini aniqlash, kamchiliklarini ko’ra bilish, unga o’z munosabatini bildira olishga urgatadi. Shu bilan birga, taqrizchining qatiyatli, xar bir fikri chuqurasoslab berilgan tanqidiyi, albatta, muallifga nisbatan hurmat saklagan xolda bayon etilishi, uning tadqiqotchi, ilmiy xodim sifatida usib borishiga yordam berishi kerak.
Agar taqrizchi dissertatsiya xaqida rasmiy opponent sifatida taqriz berayotgan bo’lsa, bu Boshqa masala. Lekin, odatda, xar bir taqrizda muallif quyidagi asosiy jixatlarni albatta e’tiborga oladi:

• tadqiqot (chop etilgan asar) mavzui tanlanishining Qanchalik maqsadga muvofiqligi, uning dolzarblik darajasi, nazariy va amaliy ahamiyatini aniqlash;
• tadqiqotchining manbalarni qay darajada tuliq urganganligini hamda adabiy manbalar tanqidiyiy taxlilining asoslanganligini baxolash;
• tadqiqotda qo’llangan usullarning tugri tanlangani, ularning zamon talablariga qanchalik mosligi va amalga oshirilayotgan ilmiy ish maqsadlariga javob berishi, shuningdek, ko’zatishlar (tajriba) miqdorining xulosalar ishonchliligini ta’minlab bera olishini baxolash;
• muallif tomonidan to’plangan ma’lumotlarning tuliqligi, ularning sifatiy jixati hamda tadqiqot maqsadlariga mosligini, shuningdek, u amalga oshirgan ilmiy taxlil va barcha tadqiqot materiallari taqqoslanishining asoslanganligini ko’rib chiqish;
• tadqiqot yakuni va xulosalarining ilgari bajarilgan barcha ishlar mazmuni hamda muallif amalga oshirgan ko’zatishlar taxlili bilan qay darajada asoslaganligini belgilash;
• ishning texnik jixatdan shakllantirilganligiga- fotoxujjatlar, suratlar, jadvallar, bayon uslubi vahokozalarning sifati hamda daliliy qimmatiga baxo berish.

Taqrizni uchta asosiy tarkibiy qismga bo’lib o’rganish juda qulay: 1) kirish - xujjat qismi- unda taxlil qilinayotganishga umumiy tavsif beriladi; 2) taqrizning o’zi - ish bulimlari tanqidiyiy taxlil qilinib, unga, agar mavjud bo’lsa, ko’zatishlar, suratlar, jadvallar va xk. bayonnomalariga berilgan baxo ham kiritiladi; 3) umumiy xulosa.
Ilmiy-tadqiqot ishi to’g’risidagi hisobot ilmiy- tadqiqot ishining aloxida kurinishidir. U ko’pincha berilgan («buyurtma qilingan») mavzu ustidagi ilmiy-tadqiqot ishiga yakun yasaydi va buyurtmachiga yoki kompleks tadqiqot ishlariga umumiy raxbarlikni olib borayotgan bosh ilmiy-tadqiqot tashkilotiga taqdim etiladi. Davlat standarti tomonidan ilmiy-tadqiqot ishi to’g’risidagi hisobatga quyidagi umumiy talablar qo’yiladi: aniq to’zilish; tadqiqot materialini bayon qilishda mantiqiy izchillik; dalillashdagi ishonchlilik, fikr ifodalashda qisqalikka intilish, sub’ektivlikka, gapning Boshqa ma’noda talqin etilishiga yul quymaydigan aniqlik; ish natijalarini tupik qayd etish; xulosalarni isbotlash mumkinligi hamda tavsiyalarning asosliligi. Tanlangan ish yunalishining asoslanishi. Bu bulimda ilmiy-tadqiqot ishi uchun tanlangan yunalishning Boshqa mavjud yunalishlarga nasbatan ustunligi ko’rsatib borilishi kerak. Unda tanlangan yunalishga ham ilmiy (texnik), ham iqtisodiy nuqtaiy nazardan asoslangan xolda baxo beriladi. Tanlangan tadqiqot yunalishi va uning zaminidagi ishchi faraz mazkur ilmiy tadqiqot ishini o’tkazish uchun mavjud sharoitlarni e’tiborga olgan xolda taxliliy obzor tarkibiga kiritilgan tavsiyalarga tayanishi mumkin.
Ilmiy-tadqiqot ishi to’g’risidagi hisobot