2-Mavzu: Falsafani taraqqiyot bosqichlari. Sharq falsafasi

Сўфизм фалсафаси
Мўътадил сўфизм
Ашаддий сўфизм
Гностик (ориф)нинг асосий вазифаси
олий мақсадга эришиш – ҳақиқатни
билишдан иборат. Бу мақсадга
ўзини ўзи такомиллаштириш ва
ўзини ўзи билиш йўли билан
эришилади. Ўз моҳиятини билиш
жараёнида инсон ўзида илоҳий
унсурлар мавжудлигини, Аллоҳни
билишнинг бирдан-бир тўғри
усули ўзини ўзи билиш,
яъни ўзликни англаш
эканинини тушуна бошлайди.
Ҳақиқат (Аллоҳ) ва табиатни
бир деб қарайдилар. Табиат илоҳий
эмансипация оқибатидир.
Инсон бу эмансипация занжирида
охирги бўғинни эгаллайди.
У нафақат Ҳақиқат (Аллоҳ)ни
билиш даражасига етади, балки
ўзи ҳам Ҳақиқат – «Аллоҳ»га
айланади. Сўфийликнинг бу тариқати
вакиллари яширин, сирли
нарсаларни билишни афзал
кўриб, шариат ақидалари ва
меъёрларини тан олмаганлар.
Сўфизм Аллоҳни табиат
билан узвий деб қарайди.
Уни инсонни қуршаган
ташқи дунёда, мавжуд
ҳар бир нарса билан
тенглаштиради,
уларда Аллоҳнинг
сиймоси, моҳиятини
кўриб, табиат, атроф
муҳит сари, унинг
сирларини очиш томон,
бу яширин ҳодисаларнинг
ҳар бирида илоҳий
ҳақиқат белгиси,
моҳиятини топиш
ва билиш мақсадида
муайян қадам ташлайди
Ибн Арабий фалсафаси
Билишнинг биринчи усули
– оқилона-мантиқий билиш
Унинг воситаси –
ақл, амалга ошириш усули –
силлогизмлар ёки
далиллар орқали
чиқарилган хулосалар
тарзидаги мантиқий
мулоҳазалар . Оқилона
билим инсон танасини
бошқарувчи инсон жонига
керак: у жоннинг дунё
ҳақидаги билими
муқаррар унсуридир
Билишнинг иккинчи усули –
муаммони мушоҳада
юритиш йўли билан ечиш,
ечимдан шартлар сари
Мушоҳада юритиш жараёнида
билиш субъекти ўзининг
билиш объектидан онтологик
мустақиллигини сақлаган
ҳолда у билан бирикади,
уни бутун вужуди билан
англаб етади. Бунга
билиш субъекти бўлган
инсонда ҳам «яширин
маъно» мавжудлиги
имконият яратади. У ягона
ва узвий бўлгани учун
билиш объекти билан
«ички моҳият» жиҳатидан
бирикиш имконияти юзага
келади, «ташқи моҳият»да
эса субъект ва
объектнинг алоҳидалиги
сақланиб қолади
Билишнинг учинчи усули –
муаммони мистик йўл билан ечиш:
шартлар ва ечим айнийдир.
Мистик билиш жараёнини
тавсифлар экан,
Ибн Арабий гирдоб
(хиро) образидан фойдаланади.
«Хиро» сўзи «саросималик»
деган маънони ҳам англатади.
Бу ўзига хос саросималик,
ҳамма нарсада Аллоҳни
кўрувчи, Ягонани кўпликда,
кўпликни Ягонада, «аниқни
яширин, яширинни аниқ,
шунингдек бошқа зиддиятли
нарсаларни» кўрувчи
сўфийнинг саросималигидир.
«Бироқ бу йўқотган ёки
тушунмайдиган одамнинг
саросималиги эмас»
Хулоса
Ўрта аcрлар фалсафаси
дунёвий динларнинг вужудга
келиши, хусусан христиан,
ислом динларининг жаҳон
бўйлаб тарқалиши, улар
ғояларининг ҳукмрон маф-
кура мавқеига эга бўлиши
даврида шаклланган ва ри-
вожланган. Бу даврда ҳар
қандай фалсафий таълимот
у ёки бу даражада мазкур
динлар таъсирида бўлган.
Ана шунинг учун ҳам ўрта
аср фалсафасининг асо-
сий ҳусусиятини теоцент-
ризм ташкил этади, деган
фикр шаклланган.
Ғарб ва Шарқда ўз тафак-
кур услубида билимларни
ифодалаш ва ўзлашти-
ришнинг ўз механизмлари
ва шакллари, билим ва
ҳақиқатга элтувчи йўлни
ёритувчи ўз мўлжаллари
мавжуд. Шарқ таълимот-
лари ва тафаккур услубини
Шарқ амалиёти ва таж-
рибасидан олинган Шарқ-
қа хос усуллар ва метод-
лар ёрдамида тушуниш
ва ичдан англаб етиш
мумкин.
Ўрта аср uслом фалсафа-
сuда ҳақиқaт муаммоси-
нинг кўтарилиши унинг
ўзига хос хусусиятини
белгилайди. Зеро Ўрта аср
фалсафасининг умумий
белгиларидан бири диний
дунёқарашнинг тўла ҳукм-
ронлиги ва унга фалсафий
тафаккурнинг бўйсунди-
рилиши билан ҳарактер-
ланади. Милоднинг VII –
VIII асрларида Миср,
Фаластин, Месопотамия,
Эрон ва Ўрта Осиёнинг
араб халифалиги томонидан
босиб олиниши араблар
ҳукмронлиги остидаги сал-
танатнинг маданиятига жуда
катта таъсир кўрсатган эди.