2-mavzu. Jamiyat falsafasi. Hozirgi zamon jamiyatning global muammolari va jamiyatni rivojlantirish istiqbollari. Pedagogik amaliyotda mantiqiy fikrlashning ahamiyati. Etika fanining predmeti, asosiy muammolari va kasbiy axloq

Davlatimiz  madaniy  –ma’naviy  mustaqilligini  ta’minlashda  sharqona 

odob,  axloq,  milliy  qadriyatlar,  urf  –  odat  va  an’analarimiz  asosida 

tarbiyalash  nihoyatda  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Bozor  iqtisodiyoti 

jumhuriyatimizga  xorijiy  mamlakatlarning  sarmoyasi, 

yangi  texnologiyasi

, 

zamonaviy 

boshqaruv 

usullari 

bilan 

bir 

qatorda 

ularning 

madaniyati, 

turmush tarsi

, dunyo qarashi kabilarni ham olib kelmoqda

. 

Davlatimiz  madaniy  –ma’naviy  mustaqilligini  ta’minlashda  sharqona  odob, 

axloq, milliy qadriyatlar, urf – odat va an’analarimiz asosida tarbiyalash nihoyatda 

katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Bozor  iqtisodiyoti  jumhuriyatimizga  xorijiy 

mamlakatlarning  sarmoyasi,  yangi  texnologiyasi,  zamonaviy  boshqaruv  usullari 

bilan bir qatorda ularning madaniyati, turmush tarsi, dunyo qarashi kabilarni ham 

olib kelmoqda. 

Jamiyat rivojlanib borgan sari uning axloqiy tizimi ham o’zgarishlarga ehtiyoj 

sezib  boradi.  Shu  manoda  shaxs  «jamiyat  ehtiyojlariga  ko’ra  axloqiy  jihatdan 

saqlanib borsa, u ijtimoiylashadi» . Hozirgi rivojlanish bosqichida jamiyatimizning 

manaviy- axloqiy muhitini ba’zi kuchlar tomonidan buzishga intilishlar borligi sir 

emas. 

Kishilarning, ayniqsa yoshlarning ongi, ruhiyati va kayfiyatini milliy istiqlol 

g’oyasi  bilan  ta‘minlash,  yoshlarning  axloqiy  darajasini  yuksaltirish  va  har 

tomonlama  kamol  topgan  zamon  kishisi  tarbiyasini  nazariy  asoslashdek  o’lkan 

vazifalar turibdi. Bu vazifalarni faqat axloqqa yangicha yondashuvlar asosidagina 

amalga oshirish mumkin. 

Yangicha  yondashuvlarning  biri  –  axloqshunoslikda  milliy  g’oya  va 

mustaqillik mafkurasiga e‘tiborni kuchaytirish bilan bog’liqdir. 

«Milliy g’oya va istiqlol mafkurasi haqida gap borar ekan,  - deb ta‘kidlagan 

edilar  birinchi  prezidentimiz  I.A.Karimov,  -  biz  nihoyatda  keng  qamrovli, 

murakkab,  serqirra,  insoniyat  tarixida  aniq  va  mukammal  ifodali,  tugal 

namunasi 

hali-hanuz  yaratilmagan

,  tushunchalarni  o’zimizda  tasavvur  qilishimiz 

kerak  deb  o’ylayman.  Bu  tushunchalar  Vatan  ravnaqi,  yurt  tinchligi,  xalq 

farovonligi  kabi  yuksak  g’oyalarning  ma‘no-mazmunini  teran  anglab  yetishga 

xizmat qiladi». 

Har bir fan o’z kategoriyalar sistemasiga ega bo’lgani singari etika fanining 

ham maxsus kategoriyalar sistemasi mavjuddir. 

Kategoriya  (lot)  –  hukm  ta’rif  ma’nosini  anglatadi.  Etika  kategoriyalari 

jumlasiga: yaxshilik va yomonlik, burch, adolat, vijdon, sha’n va or-nomus kabilar 

kiradi. 

Etika  kategoriyalarining  o’ziga  xosligi  shundan  iboratki  ularda  fan  sifatida 

etikaning  amaliy  asosini  tashkil  etuvchi  aniqlik  eng  muhim  tomonlari  va 

elementlari  umumlashtirilgan  holda  o’z  ifodasini  topadi.  Etika  kategoriyalari 

---

axloqiy munosabatlarning ob’ektiv qonuniyatlarini jamiyat axloqi hayotini hamma 

tomonlari  va  rang-barangligini  aks  ettiradi.  Ularda 

kishilar  xatti-harakatlari

,  qiliq 

va xulq atvorlari maqullanishi yoki qoralanishi o’z aksini topadi. 

Axloq  kategoriyalari  o’z  mazmuni  jixatidan  ob’ektivdir.  Etika 

kategoriyalarining  ko’pchiligi  qutbiy,  qarama-qarshi  harakterga  ega,  chunonchi 

yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik kabi. Har bir kategoriyaning o’ziga 

xos  xususiyatlari  bor  va  uning  bilan  jamiyat  o’rtasidagi  aloqaning  ma’lum 

tomonlarini  aks  ettiradi,  ilmiy  bilimning  turli  pogonalarini  ifodalaydi.  Ba’zi  bir 

kategoriyalar  axloq  sohasini  nisbatan  juda  keng  kamrab  oladi  va  o’z  mazmuniga 

ko’ra  bir  muncha  umumiy  hisoblanadi,  boshqalari  esa  nisbatan  tor  kategoriyalar 

bo’lib, axloqiy munosabatlarni shaxsning ichki dunyosi orqali bir muncha yakqol 

aks ettiradi. 

Yaxshilik va yomonlik axloqiy ongning birmuncha umumiy tushunchalariga 

mansub  bo’lib,  axloqlik  va  axloqsizlikning  ma’nosi,  mazmuni  shuningdek  farqi 

hamda qarama-qarshiligini yaxlit bir shaklda ifoda etadi. 

Insonlar  bu  kategoriyalar  yordamida  tevarak  atrofimizda,  kundalik 

hayotimizda  ruy  berayotgan  hamma  xodisalarni  baholaydilar  hamda  ma’no 

mazmuniga yetadilar. 

Yaxshilik  va  yomonlik  o’zaro  munosabatli,  ayni  vaqtda  kutbiy  va  bir-birini 

inkor  etuvchi  kategoriyalaridir.  Agar  yaxshilik  kategoriyasida  birmuncha  ijobiy 

ya’ni  axloqiy  idealiga  mos  keladigan  narsalar  haqida  tasavvurlar  jamlanib, 

yomonlik  tushunchasida  kishilarning  idealiga  zid  keladigan,  baxtga  erishishga, 

odamlar  orasidagi  munosabatlarda  insoniylik  o’zaro  hurmat-izzatga  tuskinlik 

qiluvchi  tushunchalar  va  tasavvurlarni  ifodalaydi.  Axloq  ulamosi  insonlarning 

xulqlarini  ikkiga  bo’ladilar:  nafis  tarbiya  topib,  yaxshilik  qilishga  odatlangan 

yaxshi xulqli va yomonlikka tavsif qilib yomon xulqli deb ataganlar. 

Insoniyatning  axloqiy  taraqqiyoti  qandaydir  tugal  bo’lishi  mumkin  emas. 

Yaxshilik hamisha konkretdir va o’zining ziddi yomonliksiz bo’lmaydi. 

Yomonlik hamisha ham bizga ko’rinavermaydi, ba’zan xatto yaxshilik nikobi 

ostida ham ruy berishi mumkin. 

Uni  fosh  etish  va  unga  qarshi  kurashish  garchi  kiyin  bo’lsada  sharafli 

vazifadir.  Yaxshilik  stixiyali  ravishda  tantana  qilmaydi.  Yomonlikni  yo’qotish 

ko’p  kuch  va  ko’rbonlar  talab  qiladi.  Faqat  yomonlikka  qarshi  aktiv  kurash  olib 

borishgina  kishilarning  axloqiy  o’zaro  munosabatlarida  yanada  insonparvarrok 

pog’onalarga  kutarilishiga  yordam  beradi.  Yaxshilik  va  yomonlikning  individual 

rivojlanishi  manfaatlariga  mos 

keladigan  birmuncha  yuksakrok

,  oliyjanobrok 

nisbatning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. 

---

Xalqimizning axloq andisha, sharmu xayo, halollik va pokizalik, inson qardu-

qimmati  to'g'risidagi  tasavvurlarga  zid  bo’lgan  Yevropa  xalqlarining  kuchayib 

borishi milliy inqiroz alomatlarining kuchayishiga olib keladi. 

Shu  sababli  ma’naviy  tubanlikning  chuqurlashishiga  G’arb  mamlakatlarida 

keng tarqalgan  bag’ritoshlik,  qotillik,  maishiy  buzuqlik  kabilar  aks  etgan  filmlar, 

jurnallar, adabiyotlar ta’siri ham juda katta bo’ldi. 

Milliy  mustaqillik  tufayli  jamiyat  hayotining  barcha  sohalarida  asta-sekin 

amalga oshirilayotgan harakatlar tobora oydinroq ko’zga tashlanmoqda. 

Donolar  yaxshilik  to'g'risida  quyidagi  fikrlarni,  yaxshi xikmatlarni  aytadilar: 

Yaxshilik  yo’lidan  yurdingmi,  bu  yo’ldan  chiqma.  Yaxshilik  –  issik,  yomonlik  – 

sovuq. 

Inson  hayoti  yaxshilik  zaminida  yaratilgan.  Kim  yaxshilikka  boshlasa  uni 

do’stim deb bilgin. 

El-yurt uchun yaxshilik qilish yaxshiliklarning gultoji hisoblanadi. 

 Burch-  axloqning  asosiy  mezonlaridan  biri  hisoblanadi.  Burch  har  bir 

kishining  o’z  vazifalarini  to’liq  bajarishi,  odamlarga  to'g'ri  munosabatda  bo’lish 

kabi fazilatlarni ifodalaydi. Burch – shaxsning jamiyatga bo’lgan munosabatlarida 

namoyon bo’ladi. 

Aql-zakovat,  tafakkur  asosida  ularga  tayanib  o’z  burchini  bajarish 

ma’naviyatining asosiy fazilatlaridan biridir. 

Burch  –  shaxsning  asosiy  fazilatini  ifodalovchi  ma’suliyat,  onglilik,  vijdon 

kabi  fazilatlar  bilan  chambarchas  bog’likdir.  Burch  muqaddas  narsa.  Burchga 

sodiklik Vatanga sodiqlikdir. 

O'zbekiston  Respublikasining  birinchi  Prezidenti  I.A.Karimov  Sharof 

Rashidov  tavalludining  75  yilligiga  bagishlangan  tantanali  nutqida  «Sh.Rashidov 

o’z  xalqi 

va  Vatanga  fidoyi  farzand  edi

,  u  o’z  xalqining  ertasini  va  kelajagini 

hammadan ham ko’p o’ylardi» deb ta’kidlagan edi. 

Bugungi kunda mustaqil O'zbekiston fuqarolarining burchi chinakam insoniy 

jamiyat ko’rish va ijtimoiy insonni tarbiyalash bo’lmogi kerak. 

O'zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyaisida  fuqarolarning  burchlariga 

aloxida  to’xtalib  o’tilgan.  Uning  11-bobida  barcha  fuqarolarning  konstitutsiyada 

belgilab  qo’yilgan  burchlarini  bajarishga,  qonunlarga  rioya  qilishga,  boshqa 

kishilarning  huquqlari,  erkinliklari  sha’ni  va  qard-qimmatni  hurmat  qilishga, 

O'zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy madaniy merosini avaylab asrashga, atrof 

tabiiy  muhitga  ehtiyotkorona  munosabatda  bo’lishga,  qonun  bilan  belgilangan 

soliklar va mahalliy yig’imlarni to’lashga majburlar va O'zbekiston Respublikasini 

himoya qilish – O'zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir. 

---

Burch  o’z-o’zidan  shakllanmaydi,  tarbiya  jarayonida  kamol  topadi.  Burchni 

tarbiyalash  jarayonida  o’z-o’ziga  talabchanlik  rivojlanadi.  Xotin-qizlarga 

g’amxurlik qilish har bir erkak kishining burchidir. 

 Vijdon  –  imonning  o’z  xalqini  muayyan  axloq  normalari  nuqtai  nazaridan 

turib axloqiy baholash va nazorat qilish, o’z xatti-harakatlariga bog’lik bo’lgan his-

tuyg’ularini, kechinmalarini tahlil qilishdir. 

Insoniy madaniyat usishi bilan vijdon tushunchasi rivojlanib, boyib boradi. 

Vijdon kategoriyasi boshqa kategoriyalar singari o’zining rivojlanish tarixida 

umuminsoniy ma’no elementlari bilan boyib boradi. 

Unda ko’p  jixatdan  axloq,  adolat va odamgarchilikning oddiy  normalari  o’z 

aksini topadi. 

Vijdon  –  bu 

kishining  kundalik  faoliyati

,  qilmishi,  fe’l  atvori  uchun  oila, 

jamiyat,  jamoa,  Vatan  oldida  ma’naviy  mas’uliyat  his  qilishdir.  Shu  yuksak 

axloqiy  tushuncha  shaxsiy  ijobiy  xatti-harakatlarga undab va  shunga  moyil  qilib, 

o’z  faoliyatiga  o’zi  baho  berishga  olib  keladi.  Vijdonli  kishi  nohaq,  adolatsiz 

ishlardan  g’azabga  keladi,  o’z  faoliyatining  yaxshi  tomonlaridan  kanoatlanib, 

xursand  bo’lsa,  yomon  tomonlaridan  norozi  bo’lib,  ruxan  eziladi.  Vijdon  tugma 

hislat  deguvchilar  ham  bor.  Vijdon  kishilarning  yashab  turgan  sharoitiga,  olgan 

ta’lim-tarbiyasiga  bog’lik  deb  hisoblovchilar  ham  mavjud.Vijdon  ko’p  yoki  oz 

bilimlikka, boy yoki kambag’al bo’lishlikka bog’lik emas. 

Iymon  arabcha  so’z  bo’lib,  lug’oviy  ma’nosi  ishonchdir.  Shariyatda  esa 

payg’ambarimiz  Muhammad  (s.a.v)  ollox  taolo  tomonidan  keltirilgan  barcha 

xabarlariga til bilan ikror etib, dil bilan tasdiqlashga iymon deyiladi, yani Qur’oni 

Karimda  va  Hadisi  Shariflar  orqali  Allox  to'g'risida,  jannat  va  do’zax  to'g'risida, 

qiyomat kabi g’aybiy narsalar to'g'risida berilgan xabarlarga ishonch iymondir. 

Qalbida iymon bo’lmagan odam har qancha savodli ish qilsa ham unga savob 

yozilmaydi. Qisqacha qilib aytsak uch narsaning butunligidan iymon hosil bo’ladi.