2-mavzu. Jamiyat falsafasi. Hozirgi zamon jamiyatning global muammolari va jamiyatni rivojlantirish istiqbollari. Pedagogik amaliyotda mantiqiy fikrlashning ahamiyati. Etika fanining predmeti, asosiy muammolari va kasbiy axloq

E’tiqod, iqror va amal. 

E’tiqod dinga  ichdan  chuqur  ishonadi;  iqror  –so’zda  buni  tan  olish;  amal-

yaxshi ishlar bilan isbotlash. 

Alisher  Navoiyning  «Maxbub  ul  qo’lib»  asarida  ushbu  satrlarni  ukiymiz  . 

«Vafosizda xayo yo’q, xayosizda vafo yo’q. Har kimda bu ikki yo’q iymon yo’q va 

har kimda iymon yo’q-ondin odamiylik kelmak imkoni yo’q» ya’ni iymonsiz odam 

emas. 

Xalqimizda  ilmiy  so’zi  keng  qo’llanadi,  juda  nurli  va  utkir  tushunchalarni 

bildiradi.  Xalqimizda  «Iymonsiz»  deyishdan  ortik  haqorat  bo’lmasa  kerak.  Bu 

haqorat  zamirida  xudoga  ishonch  etiqot  yo’q,  xudodan  dindan  qaytgan,  daxriy 

ma’nolaridan  tashqari  vijdonsiz,vijdonpurush,  yaramas,  razil,  diyonadsiz 

tushunchalari ham ifodalanadi. 

---

Bizningcha  zamondoshimiz  bo’lishi  iymonli  odamni  qisqacha  shunday 

tasvirlash  mumkin.  Etikodli,  o’zining  aniq  masalalarga  ega,  taqvodor,  ximmatli, 

oriyatli, or-nomusli, sharm-xayoli, 

vijdonli

, andishali, insofli va shu kabi fazilatlar 

soxibidir. 

 Adolat  so’zligi  mazmunidan  poklik,  to'g'rilik,  haqiqiy  mujassamdir.  Adolat 

bo’lgan joy gullab-yashnagan, xalq erkin bo’lgan adolat oyok osti qilingan joylari 

esa  razolat  kuyib  surib,  jamiyat  tubanlikka  yuz  tutgan.  Adolat  bo’lmagan  joydan 

norozilik,  adolat,  ziddiyat,  qarama-qarshiligi  paydo  bo’lishi  muqarrar.  Musulmon 

kishi  adolatli  bo’lishi  eng  kerakli  hislatlardan  deb  hisoblaydi.  Ollox  taolo 

bandalarini  adolatga,  yaxshilikka  va  qarindoshlariga  gamxur  va  mexribon 

bo’lishiga  buyuradi.  Adolat  dinimizda  ardoklangan  engulug’  hislatlardan  biri. 

Bandasini  yaratgan  zaminni  tolib  unga  buysunishlikni,  uning  Alloxga  nisbatan 

qilgan adolatidir. 

Agar uni tanimasa, bandalik qilmasa adolat mezonini qattiq bo’zgan bo’ladi. 

Adolat  Alloxni  tanishda,  kishilar  o’rtasida 

hukm  chiqarganda

,  oila  farzand 

o’rtasida odillik bilan ish tutishida va boshqa ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. 

Insof  iymon  tuyg’usi,  diyonat  mezoni  Amir  Temur  hayotining  mazmunini 

tashkil etadi. 

Olamning yarmiga jaxongir ersada ulug’ qudrat, zo’rlik-zo’ravonlikda emas, 

aksincha adolatda ekanligini anglagan. 

Buyuk  ajdodimiz  Amir  Temur  aytganlaridek  «Bir  kunlik  adolat  yuz  kunlik 

toat-ibodatdan afzaldir». 

Adolatparvar  insondagi  utkir  aql,  sof  muloxaza,  toza  kungil,  oliyjanob  va 

mard  ekanini  ko’rsatib  turuvchi  dalildir.  Dunyoda  adolatparvarlikdan  ko’ra 

ko’rkamrok  xulq  va  tabiat  yo’q  va  undan  ko’ra  sharaflirok  hislat  va  ikbol, 

ta’sirlirok naf qiluvchi narsani topish amri maxol. 

Adolatli  bo’lish  so’zida  turish,  qat’iylik  demakdir.  Adolatli  kishi  soglom 

bo’ladi, xavf-xatar va qo’lfatdan uzoq bo’ladi. 

Adolatli  bo’lish-odobning  ustuni,  insoniylikning  asosi  hisoblanadi.  Adolatli 

aytilgan so’z aytuvchiga ham, eshituvchiga ham manfaat yetkazadi. 

Inson  kamolotining  fazilatlaridan  hisoblangan  adolat  tushunchasi  va  adolat 

tuyg’usi  Navoiy  donishmandligining  asosini  tashkil  etadi.  Ongning  mavjudligi 

adolatning mavjudligidir. 

Navoiy tafakkur dunyosining bosh mezoni ham xuddi adolat bo’lgan. 

Donolar  xikmatiga  amal  qilgan  yurtboshimiz  I.A.Karimov  adolat  masalasini 

baland ko’tarib, undan o’z xalqini baxramand etmokda. 

Uning munavvar yog’dularidan, adolat nuridan baxra topgan xalqimiz Vatan 

bog’ini obod qilib, tinch va osuda hayot kechirmokda. 

---

Or-nomus  va  qard-qimmat  boshida  axloqiy  kategoriyalar  bilan  bir  qatorda 

shaxs  bilan  jamiyat  o’rtasidagi  munosabatlarni  tartibga  soladi,  ishchilarning 

xulqiga ta’sir ko’rsatish vositasi bo’lib xizmat qiladi. 

Or-nomus  kategoriyasi  ijodining  jamiyatdagi  o’z  qimmatini  anglashi  hamda 

bu  qimmatining  jamiyat  tomonidan  tan  olinishini  ifodalaydi.  Or-nomus  axloqiy 

tushuncha sifatida ishchida shaxsiy ijtimoiy ahamiyati va ximmati hosil bo’ladigan 

fazilatlarning, ya’ni jamiyat. Baxt-saodati va uning taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan 

fazilatlarning mavjudligini ko’rsatadi. 

Or-nomus  tushunchasi  shaxsiy  qard-qimmatni  anglatishini  o’z  ichiga  oladi. 

Bu  axloqiy  tushunchalar  bir-biri  bilan  uzviy  aloqada  va  ko’p  jixatdan  bir-biriga 

o’xshaydi. 

Or – bu o’ziga nomunosib yoki ko’rilmagan ishdan, narsadan xijolat tortish, 

uyalish,  uyat  va  nomus  qilish  tuyg’usidir.  Bundan  o’z  o’rnida  hozir  qilish  yoki 

bo’lmasa  obru  e’tibor,  fikrlanish  ma’nolarini  ham  bildirish  mumkin.  Oriyat  –  bu 

or-nomusdan tashqari izzat-nafs, qadr tuyg’usidir. Odatda oriyatli odamlar o’zlari 

va oilalarining izzat-nafslarini yuksak tutadilar va o’zgalarni ham qadrlay biladilar. 

Nomus  –  bu  iffat,  bokiralik  ma’nolaridan  tashqari  o’z 

mavqeini  saqlash

, 

ulug’lash  va  ardoklash,  xijolat  tortish  tuyg’ularini,  oila  va  ajdodlar  sha’niga 

turmushini ma’nosini ham ifodalaydi. Odatda nomusli odam  ma’naviy qadriyatni 

moddiy boylikka almashishni o’ziga ep ko’rmaydi. 

1991 yil 1 sentyabrda o'zbek xalqiga baxt qo’lib boqdi. Xalqimiz uzoq asrlar 

davomida  inqik  bo’lib  kutgan  orzusi  mustaqillikka  erishdi.  Istiklol  tufayli  urf-

odatlarimiz,  qadriyatlarimiz  qayta  tiklandi.  Natijada  farovonlik,  osoyishtalik 

baxtiga  erishdik.  Bugungi  kunda  har  bir  O'zbekistonlik  o’zini  ona  yurtining 

ajralmas bo’lagi deb his qiladi va undan faxrlanadi, ya’ni o’zini baxtli deb biladi. 

Baxtli  bo’lish  orzusida  yashagan  kishining  qalbi  pok  bo’lishi,  o’z  nafsini 

tarbiyalash, yaxshi ishlarni bajarishni odat qilishi zarur. 

Kishilar  boshqalar  bilan  bo’lgan  munosabatlari  o’z  muvaffaqiyatlariga 

erishganlarida, ijodiy ishlaridan mamnun bo’lganlarida o’zlarini baxtli sezadi. 

Shuning  uchun  ham  xalqimizda  «Kishining  baxti-bir  bilagi»,  «Baxt  yo’lda 

emas, qo’lda», «Baxtli odam izlama, baxt yo’lini izla» kabi maqollar mavjud. 

Hamma  narsa  bo’la  turib,  obrusi  bo’lmagan  odam  eng  baxtsizdir.  Kishi 

qalbidan joy olish eng ulug’ baxt. Baxtni sovg’a qilib bo’lmaydi. 

Har  bir  kishi  o’zini  baxtli  bo’lishini  orzu  qiladi.  Ammo  baxtli  bo’lish 

hammaga ham nasib etavermaydi. Baxtli bo’lgan kishilar hayotiga nazar tashlang. 

Ularning ko’pchiligi mehnat bilan hurmat qozongan. 

Hayotda oilani tinch – totuvligi, farzandlarining kamoli ham katta baxt. Shu 

bois har bir kishi uchun oila baxtdan ulug’ baxt bo’lmasa kerak. Abdulla Kaxxor 

baxt  haqida  shunday  yozadi:  “Baxtni  birovlarning  ostonasidan  izlashning  o’zi 

---

baxtsizlikning  boisi”  Baxtli  kishi  doim  quvnoq  yuradi.  Uning  aqli  ilmi  –  baxt 

hammasidir. 

 Axloqiy  etikaviy  muammolar  qatorida  yashashidan  maqsad  va  hayotining 

ma’nosi haqidagi, insonning va vazifasi haqidagi, kishilar hayotining maxfiy sirlari 

va murakkabligi haqidagi masala markaziy o’rinlardan birini egallaydi. Hayotning 

ma’nosi  muammosibuyicha  hayot  faoliyatning  umumiy  yo’nalishi  to'g'risidagi 

masalalar.  Hayot  bemani  bo’lmasligi 

uchun  nima  qilmay

,  qanday  yashash  kerak 

degan  savolga  javob  izlash  har  bir  kishining  dikkat  markazida  bo’lib  kelgan  va 

turadi,  axir  kishi  nimanidir  o’zgartirish  uchun  va  shu  bilan  birgalikda  o’zini 

bunday  o’zgartirishlarga  qobil  shaxs  sifatida  qaror  topshirish  uchun  dunyoga 

kelgan. 

Etika  ishonch  hayotini  tan  olgan  holda  faqatgina  hayotini  to'g'ri  tushinishga 

kishiga  ishonch  bagishlaydi,  uning  xulqiga,  yurish  turishiga  maqsad  sari  to'g'ri 

yo’nalish beradi deb hisoblaydi. 

Hayotning  haqiqiy  ma’nosi  «Yashashning  siri»  jamiyat  rivojlanishining 

yetilgan vazifalariga qo`yib berishdan, ijodiy mehnatdan iboratdir. 

Inson  o’z  hayotining  oqilona  asosini  va  vazifasini,  o’z  istiqbollarini,  butun 

afoliyatiga  ko’ra  bilimi  anglashishi  va  tushinishi  kerak.  Agar  maqsadni  oshirish 

yo’lida inson birma – bir o’tib bo’lmas to’siqqa uchrasa, u o’z hayot ma’nosidan 

maxrum  bo’lmasligi  uchun  umumiy  hayotiy  yo’liga  muvofiq  keladigan  boshqa 

olijanob  maqsadlarni  qanchalik  olijanob,  kengfe`l  bo’lsa  hayotning  ma’nosi 

shunchalik teran va ahamiyatliroq bo’ladi. 

Biroq inson hayotining ma’nosi faqat jamiyat baxt saodatga erishganligiga bog’lab 

qoyish yaramaydi, hayotning ma’nosi o’z – o’ziga xizmat qilishda ham, shaxsiy 

baxtga erishishda ham namoyon bo’ladi.