2-mavzu: kimyoviy texnologiyada xom ashyo va uni boyitish usullari reja: Xom ashyo va uning turlari

Xom ashyo klassifikatsiyasi. Sanoatning xom ashyosi turli belgilarga ko`ra klassifikatsiyalanadi:

• 
  Kelib chiqishiga ko`ra tabiiy (minerallar, o`simliklar va hayvonlar) va sun`iy (koks, sanoat gazlari, kimyoviy tolalar va h.k.);
  
• 
  Agregat holatiga ko`ra qattiq (minerallar, rudalar, ko`mir, yog`och), suyuq (suv, neft, tuz eritmalari) hamda gazsimon (havo, gazlar);
  
• 
  Kimyoviy tarkibiga ko`ra organik va anorganik;
  
• 
  Ishlatilishiga ko`ra: ozuqabop va texnik turlarga bo`linadi.
  

Mineral xom ashyolar. Yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalar xom ashyolar deyiladi. Bunday minerallar Yer yuzida 2500 ga yetadi va bular Yer sharining turli qismlarida turli miqdorda bo`ladi.

Rus olimlari V.I.Vernadskiy, N.S.Kurnakov, A.E.Fersman va I.M.Gubkinlar yer osti mineral boyliklarini qidirib topish, qazib olish va qayta ishlash asoslarini yoritib beradi. MDH o`zidagi ko`mir, torf, fosforli va kaliyli tuzlar, osh tuzi, natriy sulfat va shu kabi boyliklarning zapasi jihatidan dunyoda birinchi o`rinlarda turadi.

Xalq xo`jaligida ishlatiladigan minerallar uch turga bo`linadi:

• 
  Rudali;
  
• 
  Rudasiz;
  
• 
  Yonuvchi mineral xom ashyolar.
  

Bu minerallarning ko`pi qattiq holda bo`ladi. Suyuq mineral boyliklarga faqat neft hamda gaz eritmalari, gaz holdagisiga esa tabiiy gaz kiradi.

Rudali mineral xom ashyolar foydali jinslar bo`lib, metallar olish uchun asosiy manbadir. Nodir metallardan (Au, Pt, Mo) boshqa qora va rangli metallar bu rudalar tarkibida oksid (Me<sub>n</sub>O<sub>m</sub>) yoki sulfid (Me<sub>n</sub>S<sub>m</sub>) holida uchraydi. Ko`pincha rudali xom ashyolar tarkibida bir qancha metall: qo`rg`oshin, rux, mis sulfidlari, kumush, oltin, kalsiy va boshqa metallar aralashmasi bo`lishi mumkin. Bunday rudalar polimetall (ko`p metalli) yoki kompleks rudalar deyiladi. Polimetall rudada qaysi metal ko`proq bo`lsa, ruda shu metal nomi bilan ataladi. Lekin har qanday polimetall ruda tarkibida hamma vaqt temir sulfide (FeS) vat emir kolchedan (Fe₂S₂) bo`ladi. Rudalar, asosan metallurgiya sanoatining xom ashyosi hisoblanib, ulardan turli metallar olinadi. Ba`zi vaqtlarda ayrim metallic rudalar kimyo sanoatida ham ishlatiladi. Masalan, Fe₂O₂ va Pb₃O₄, TiO₂ lar bo`yoq olishda ishlatiladi.

Rudasiz mineral xom ashyolar ham tog` jinslari bo`lib, ular metall olish uchun (magniy va ishqoriy metallarning xlorli tuzlaridan boshqalari) ishlatilmaydi. Bunday mineral xom ashyolar hech qanday kimyoviy qayta ishlanmasdan to`g`ridan-to`g`ri xalq xo`jaligida yoki metallsiz ishlab chiqarishlarda xom ashyo sifatida ishlatiladi.

Rudasiz minerallar shartli ravishda quyidagi turlarga bo`linadi:

1. 
   Qurilish materiallari – to`g`ridan-to`g`ri yoki fizik-kimyoviy qayta ishlangandan so`ng qurilish ishlarida ishlatiladigan mineral xom ashyo (shag`al, qum, loy, toshlar va h.k.);
   
2. 
   Industriya xom ashyolari – kimyoviy qayta ishlanmasdan sanoatning turli tarmoqlarida ishlatiladigan minerallar (granit, asbest, slyuda, magnezit va h.k.);
   
3. 
   Kimyoviy mineral xom ashyolar – kimyoviy qayta ishlash uchun ishlatiladigan minerallar (oltingugurt, selitra, fosforitlar, apatitlar va h.k.);
   
4. 
   Qimmatbaho va rudasiz minerallar – tabiiy holda yoki mexanik qayta ishlangandan so`ng bezak uchun ishlatiladi (olmos, zumrad, yoqut, malaxit, yashma, marmar va shunga o`xshashlar).
   

Yonuvchi minerallar xom ashyolar yoqilg`i sifatida ishlatiladigan foydali qazilma boyliklaridir. Bularga tosh va qo`ng`ir ko`mir, torf, yonuvchi slanetslar, neft hamda tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. Yonuvchi gazlar, neft va ko`mir eng arzon hamda foydalanish uchun qulay yoqilg`igina bo`lmay, balki kimyo sanoatida qimmatbaho xom ashyo hamdir.

Misol tariqasida ko`mirni qayta ishlash natijasida olinadigan mahsulotlar quyidagi jadvalda keltirilgan.