2-mavzu. Korxonalarning tashkiliy-xuquqiy shakllari

Detallar bo’iicha ixtisoslashtirish ishlab chiqarish uchastkalarini qisman 
ixtisoslashgan uskunalar bilan qurollantirish natijasida xom ashyolarni tejab-tergab 
ishlatishni va yuqori mehnat unumdorligiga erishishni ko’zda tutadi. 
Zavodlarni detallar bo’yicha ixtisoslashtirishda faqat bir xil turdagi 
mashinalarning bir xil nomdagi yoki bir xildagi detallari tayyorlanadi. Detallar 

---

bo’yicha ixtisoslashtirish standartlashning keng ko’lamda rivojlanishini, detallar va 
qismlarning konstruktsiyasini me’yorlashtirish o’zaro bog’liqligini va ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulotning bir xil sifatli bo’lishini ko’zda tutadi. 
Ixtisoslashtirishning bu shakli ko’proq mashinasozlik va yengil soha da tarqalgan, 
shuningdek, boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari (metallurgiya, mebel, tikuv, 
poyabzal soha lari)da ham rivojlanmoqda. 
Detallar bo’yicha ixtisoslashtirish mashinasozlik zavodlarida mayda seriyali va 
donalab ishlab chiqarishda keng tarqalgan. Bunday ixtisoslashtirishdan maqsad 
korxonalarni unifikatsiyalash, detallar guruhini texnika jihatidan asoslash va ularni 
tayyorlashni texnologik, ya’ni guruh yo’li bilan amalga oshirishdan iboratdir. Keyingi 
vaqtlarda ixtisoslashtirishning funktsional 
shakli yanada ko’proq ko’zga 
tashlanadigan bo’ldi. U korxonalarda ishlab chiqarishga xizmat qiladigan ishlarni 
bajarishga ixtisoslashadi, masalan, ta’mir ishlari, yuklarni tashib olib borish va h. k. 
Korxonalarni, Sexlarni ixtisoslashtirish ishlab chiqarishni kooperativlashtirishni 
va biron-bir mahsulot tayyorlash uchun birgalikda ish olib borishni taqozo qiladi. 
Zavod ichidagi kooperativlashtirish deganda Sexlar va ish joylarining birgalashib 
mahsulot ishlab chiqarishini tashkil etish tushuniladi. 
Sex va uchastkalar ishlab chiqarishining o’zaro bog’liqligi texnikaviy 
tayyorgarlik ko’rish jarayonida aniqlanadi. Konstruktorlik va texnologik tayyorgarlik 
davrida zavod ichidagi kooperativlashtirish masalasi va ishlanadigan materiallar, 
yarimfabrikatlarning marshruti aniqlanadi. SHunday qilib, zavod ichidagi 
kooperativlashtirish belgilangan muhlatda mehnatni, materiallarni kam sarflash 
natijasida rejada ko’rsatilgan mahsulotni kompleks va sifatli tayyorlashni 
ta’minlaydi. 
Ixtisoslashtirishning mavjud turlariga muvofiq, kooperativlashtirish ham 
quyidagi uch turga ajratiladi: 
-buyumlar bo’yicha kooperativlashtirish — bunda so’nggi mahsulotni 
komplektlash uchun ayrim Sexlar yig’uv Sexiga tayyor agregatlar yetkazib beradi; 
− 
detallar bo’yicha kooperativlashtirish — bunda Sex ayrim detallarni yoki 
uzellarni yetkazib beradi; 
− 
texnologik kooperativlashtirishda bir Sex boshqasi uchun yarim tayyor 
fabrikatlar yetkazib beradi yoki alohida operatsiyalarni bajaradi. 
Ixtisoslashtirish va kooperativlashtirish bilan bir qatorda kombinatsiyalash ham 
korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. 
Kombinatsiyalashni quyidagicha tahriflash mumkin: kombinatsiyalash soha 
ning turli tarmoqlarining bir korxonaga qo’shiluvidirkim, bunda ushbu tarmoqlar 
xom ashyolarni ketma-ket ishlab beruvchi tarmoqlar (masalan, rudadan cho’yan 
quyish va cho’yanni po’latga aylantirish, so’ngra po’latdan turli tayyor buyumlar 

---

ishlab chiqarish bo’lishi mumkin) yoki biri ikkinchisiga nisbatan yordamchi rol 
o’ynovchi tarmoqlar bo’ladilar (masalan, chiqindilarni yoki bir narsani ishlaganda 
chiqqan narsalarni ishga solish, mol joylash uchun kerakli narsalar ishlab chiqarish 
va hokazolar). 
Mashinasozlik ishlab chiqarish texnologiyasining o’ziga xos xususiyati 
kombinatsiyalashning keng tarqalmasligiga sabab bo’ldi. Kombinatsiyalash, ayniqsa, 
kimyoviy va fizikaviy-kimyoviy jarayonlar bilan xom ashyolarni qayta ishlash 
(kimyo, metallurgiya, gaz soha i va h. k.) soha larida rivojlangan va ular uchun 
xarakterlidir. Kombinatsiyalash — bu, turli soha tarmoqlarida ishlab chiqariladigan 
har xil mahsulotlarni bir korxonada birlashtirish, demakdir. 
Ishlab chiqarishda kombinatsiyalash uch asosiy shakli bilan farq qilinadi: 
− 
xom ashyoni ketma-ket ishlash; 
− 
ishlab chiqarish chiqindilaridan foydalanish; 
− 
xom ashyoni kompleks ravishda ishlash. 
Ishlab chiqarish tipi deganda texnikaviy tashkil qilish va iqtisodiy xususiyati, 
ixtisoslashtirish va tayyorlangan mahsulot nomenklaturasi, miqyosi va bir nomda 
chiqariladigan mahsulot darajasining doimiyligi, barqarorligi va boshqalar 
yig’indisi tushuniladi. 
Ishlab chiqarish ko’lami va ixtisoslashtirish darajasi turlicha bo’lganda, 
uskunalardan foydalanish sharti har xil bo’ladi. Bir xilda ishlab chiqariladigan mahsulot 
miqyosi uskunalarni tanlashga va texnologik asbob-uskunalarning kimyoviy 
xossalariga ta’sir etadi. Ayrim buyumlarni tayyorlash uchun belgilangan yuqori unumli 
uskunalar mahsulotlari turlicha bo’lgan va tez-tez o’zgarib turadigan zavodlar uchun 
to’g’ri kelmaydi. Ular ishlab chiqarish strukturasini belgilaydi hamda texnologik 
jarayon xususiyatini va ularning qurolanganligi, ishlab chiqarish jarayonlarini va ish 
joyidagi mehnatni tashkil qilish shakllarini hamda boshqarishning aniq usullarini 
ko’rsatadi. 
Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy darajasi ko’p jihatdan ishlab chiqarish 
turlariga bog’liqdir. Soha korxonalarining ish tajribasi shuni ko’rsatadiki, hozirgi 
sharoitda ishlab chiqarishni tashkil qilishning asosiy turlari donalab, seriyalab va 
ommaviy ishlab chiqarishdan iborat. 
Donalab mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar iste’moli chegaralangan 
buyumlarni tayyorlash uchun tashkil etiladi. Donalab ishlab chiqarishning asosiy 
xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
• tayyorlangan mahsulotning ko’p xilliligi, ulardan asosiy qismining 
takrorlanmasligi, shuningdek, uncha ko’p bo’lmagan miqdorda ishlab chiqarilishi; 
• ish joylarini texnologik ixtisoslashtirish, ma’lum detallarni va operatsiyalarni 
doimiy ravishda ish joylariga biriktirib qo’yishning mumkin emasligi; 

---

• universal uskunalarning va universal yig’uv asbob-uskunalarning qo’llanilishi; 
• qo’l bilan yig’iladigan va yakunlovchi operatsiyalar salmog’ining kattaligi; 
• universal va yuqori malakali ishchilardan ko’p foydalanish; 
• ishlab chiqarish tsiklining nisbatan uzunligi; 
• uskunalarni tez-tez sozlash natijasida ulardan foydalanish 
koefitsientining kamligi. 
Mahsulotni donalab ishlab chiqaradigan korxonalar samaradorligi va 
mehnat unumdorligi darajasining pastligi, asosiy va yordamchi materiallarning 
ko’p sarf bo’lishi, mahsulotning tannarxi yuqori bo’lishi bilan boshqa 
korxonalardan farq qiladi.