2 мавзу: онг ва психиканинг ривожланиши

Шундай қилиб, бу даврда боланинг ривожланиши нафакат алоҳида нарсалар билан ёки уларнинг йиғиндиси орқали ҳам ривожланади, шунингдек, бола ва катталар ўртасидаги ўзаро мукаммаллашган муносабат орқали ҳам тараққийлашади. Бунинг асосида болада предметларни англаб етиш ҳодисаси пайдо бўлади. Ушбу ўрнатилган муносабат «предмет» деб аталиб боланинг нутқи ривожланишига ёрдам беради.

Бола катталарни ҳаракатларини ўхшатишга интилади, бундан шуни кўрсак бўладики, ижтимоий тузилган одатларни ўрганишини бошлайди. Бу ўз навбатида берилган босқичнинг специфик инсонга оид ҳаракатларга келтирувчи операцияларни пайдо бўлишига сабаб бўлади. Ушбу жараёнда катта бармоқ қолганлар билан солиштирилади, бу фақат одамга ҳос хусусиятдир.

Мактаб ёшига етмаган давр ( бир ёшдан уч ёшгача)

Одамга хос специфик боланинг ўз табиатидан келиб чиққан ҳолда ижтимоий фаолияти ва одамнинг шакли онгли равишда ҳақиқатни акс эттириш жараёнлари пайдо бўлади ва ривожланади. Боланинг психикасидаги ўзгаришлар шуни кўрсатадики, у атрофдаги муҳит билан ўзаро алоқага киришади. Шунингдек, боланинг атрофни ўрганиши катталарнинг ҳаракатига ўхшатиш орқали амалга оширилади, демак, бир пайтда предметларни ва уларнинг функцияларини англаб етади. Нарсаларни функциясини англаб етиш икки хил бўлади. Бир тарафдан - бу энг оддий малакасини ривожлантириш, масалан қошиқ, вилка ва ҳ.к. каби нарсалар. Бошқа тарафдан эса бу ўйин пайтида улар билан бошқариш ҳисобланади.

У нафақат катталар билан алоқа орқали дунёни билади, ва шунингдек мустақил равишда ҳам англай бошлайди. Ушбу асосда бола янги сўзларни ҳам ўрганади. Бундай жараён давомида ўйинлар нутқ ҳаммаси кўпроқ тикланиш  фаолиятига яъни ҳаммаси кўпроқ ривожланиш вазифасини бажаришга қаратилади ва фақат белгилар нарсаларга бўлган муносабатларни ривожлантиради. Фарзанд катталарга ўйин орқали ҳамда тасаввур қилаётган нарсаларни кўриш йўли билан турли ҳолатларда ўзича ҳаракатланади.

Боғча ёши (уч ёшдан етти ёшгача).

Бу ёшнинг бошқа ёшлардан фарқи шундаки, ҳар бир нарсага боланинг қандай қараши ва уни шундайлигича қабул қилиши ва бу нарсаларга зиддиятлик билан қарашидадир. Бу ёшда бола нима қила олишига қараб эмас, нимани кўраётганлигига ва нимани эштаётганлигига қараб иш қилади. Ўйин орқали болада ижодий тасаввурни ривожлантириш жараёнида ўзини –ўзи бошқаришни ривожлантиш мумкин. Ўйинлар орқали болада ташқи оламни тўғри қабул қилиш, эслаб қолиш ҳамда нутқни ривожлантириш кўникмалари ҳосил қилинади. Бу даврда бола шахс сифатида шакллана бошлайди⁵.

Кичик мактаб ёши ( 7 ёшдан 12 ёшгача).

Мактабга ўқишга чиқиш бола учун янги психик ривожланиш босқичи деб ҳисобланади. Бу босқичда бола нафақат уни ўраб турган олам билан катталар билан ҳамда ўзининг тенгқурлари билан ҳам муомала қилиш кераклигини англайди. Энди бола жамият олдидаги бурчини ҳам англайди. Жамият олдидаги бурчлари унинг келажагига кескин таъсир этишини англамоғи лозим.

Олдинги босқичларида бола ўйинлар орқали катталар ёрдамида билим олар эди. Энди эса аксинча, унинг олдида мустақил таълим олиш вазифаси туради. Билим олиш жараёнида мактаб ёшидаги боладан диққатни ривожлантириш ҳамда шакллантириш талаб қилинади. Шунингдек болада хотирани кучайиши кузатилади. Бу ёшда болани эслаб қолиш фаолияти кучли бўлади. Кичик мактаб ёшида болада айниқса, тафаккурни ривожланишини кўришимиз мумкин. Болаларда фикр юритиш ва хулоса чиқариш қобилиятлари ривожланади ҳамда нутқи равон бўла бошлайди. Билим олиш жараёнида бола шахс сифатида шакллланади. Унинг қизиқишлари ўзгаради. Болаликдаги ўйинқароқ қизиқишлари ўқиш, билим олиш қизиқишлари билан алмашади. Болани шахс сифатида ривожланиши учун коллектив катта аҳамиятга эгадир. Бола ўқишни бошлаганида унинг атрофдаги билим берувчи уни ўраб турган мухитни қабул қилиш, англаш синфдошлари олдидаги мажбуриятларни тушуниб етиш мажбурияти туради. Бола биринчи марта коллектив деган сўз билан тўқнаш келади. Олдин бола фақат оила деган тушунчани тушунар эди.

Ўсмирлик ва ёшлик даврнинг бошланиши таълимни давом эттириш билан ифодаланади.

Шу билан бирга бола жамият, ижтимоий муҳитда янада фаол бўлади. Шу вақт боланинг жинсига қараб унинг йўналиши аниқланади – "эр"ёки “аёл” фаолияти. Бундан ташқари, бола ўзини намоён эттиришга интилиб аниқ бир соҳада муваффақият кўрсата бошлайди, келажакдаги касби ҳақида фикр юритишни бошлайди.

Бу вақтда билим, рухий жараёнларнинг ривожланиши ва шахсиятнинг шаклланиши бошланади. Шахсиятнинг шаклланиш жараёнида боланинг қизиқишлари ўзгаради.

Улар янада мустаҳкамлашади. Ўқув қизиқишлари устувор аҳамиятини йўқотади. Бола "катта" ҳаётга тайёрланади. Шуни айтиб ўтиш керакки, шахсиятнинг шаклланишига балоғатга етиш жараёни, таъсир кўрсатади .

Ёш инсон организмида катта ўзгаришлар кузатилади, ҳар бир орган (мисол учун, юрак) маълум бир ўзгаришларни бошдан кечиради. Ўсмирнинг жинсий идентификацияси якунланади. Барча омиллар таъсирида боланинг психологик кўриниши ўзгаради. Ўғил боланинг хулқида эркакларнинг хусусиятлари, қиз болада эса аёл кишининг стереотиплари пайдо бўлиши кузатилади. Ўғил болалар эркак фаолиятига, қизлар эса – аёл фаолиятларига кўпрок қизиқишни бошлайдилар. Шуни айтиб ўтиш жоизки, психологик ривожланиш ёшлик даврида тўхтамайди. Бу ривожланиш кечроқ бошланиши ҳам мумкин. Шунинг учун, замонавий психологияда яна иккита ривожланиш даври мавжуд: акмеологик ривожланиш даври ёки вояга етишиш даври ва геронтогенез даври.
Акмеологик ривожланиш даври 18 дан 60 гача кечади.

Илк бора "акмеологик" термини Н. Н. Рыбников томонидан 1928- йилда қўллашга таклиф этилган. Бу термин билан ("акме" - энг баланд чўққи, воя, гуллаш, энг яхши давр) инсоннинг умридаги энг ижодий ва продуктив даврни белгилашади. Бу давр ёшлик давридан умумий ва жинсий ривожланишларнинг якунланиши билан фарқ қилади. Бу даврда инсон энг баланд ижодий, профессионал ва интеллектуал муваффақиятларга эришади. Геронтогенез даври - бу инсон ҳаётининг кечки давридир. Бу даврда 3 та боскич мавжуд: илғор ёши (эркаклар учун- 60-74 ёш, аёлар учун - 55-74 ёш); кексалик 75-90 ; узоқ яшовчилар - 90- ва ундан катта.

Умуман, бу даврда инсоннинг психологик ва физиологик функциялари пасаяди, углевод, оқсил ва ёғ алмашинуви интенсивлиги пасайиши кузатилади. Ҳужайраларнинг редокс жараёнларини бажариши пасаяди. Шу билан бирга, эслаб қолиш ва фикрлаш қобилиятлари пасаяди.

Бирок, бу даврнинг ўтиши инсоннинг индивидуал хусусиятлари билан боғлиқ. Онтогенезнинг сўнгги босқичида инсоннинг жамиятдаги аҳамияти ва ижтимоий ҳолати унинг меҳнатга лаёқатлилигини сақлаши жуда муҳимдир. Инсоннинг ижодий ҳолати инволюцияга қарши кўрсата олиш жараёнида жудаям катта аҳамиятга эга. Бугун биз жуда узоқ муддат давомида ўз меҳнат ва ижодий фаолиятини олиб борган кўп машхур олим ва санъатшунос инсонларни биламиз. Шундай қилиб, И. П. Павлов 73 ёшида "Йигирма йиллик тажриба" ва 77 ёшида " Миянинг катта ярим паллалари фаолияти ҳақидаги маъруза" ни яратди. Л. Н. Толстой "Якшанба" асарини 71 ёшида, "Хаджи Мурат" ни эса -76 ёшида ёзди. Микеланджело, О. Ренуар, Вольтер, Б. Шоу, В. Гете ва бошқалар ҳаётининиг кечки даврида ижодий ва продуктив фаолияти билан ажралган. Шундай қилиб, инсоннинг ҳар бир яшаш даври ўзига яраша гўзалдир.

Ташқи фаолиятни ички фаолиятга таъсири, акс этиши бу ташқи фаолият олдиндан мавжуд бўлган "режалаштирилган онг"га кўчиб ўтиши дегани эмас; бу шунақанги жараёнки унда ўша ички план(система) шаклланади. Онг бу, бевосита субъектга очиладиган олам манзарасидир, унда субъектнинг ўзи ҳам шунингдек, унинг фаолияти ва ҳолати ҳам киради деб ҳисоблайди Леонтьев. Дастлаб онг фақатгина субъектга атрофидаги оламни очиб берадиган психологик онг ва психик ривожланиш сифатида қаралади; кейинги босқичларда фаолият онгнинг предметига айланади, бу босқичда бошқа инсонларнинг ҳаракатларини, улардан келиб чиқиб эса субъект ўзининг шахсий ҳаракатларини англай бошлайди. Натижада, ақл- идрокимиздаги, "режалаштирилган онг"даги ички ҳаракатлар вужудга келади. Онгдаги кўриниш ёки тасвир ҳақиқий кўринишга айланади, яъни хаёлан ҳаракат қилиш мумкин бўлган модел (нусха) га айланади.

Б. Г. Ананьевнинг фикрича, "онг психологик фаолият сифатида ҳис- туйғули ва мантиқий билимларни жўшқин ўзаро боғланиши, бир бутун бўлиб ишлашини таъминлайдиган ва ҳар бирини алоҳида билим деб аниқлайдиган системадир.

Бу ишлайдиган система инсоннинг сергаклик ҳолати ёки бошқа сўз билан айтганда, инсоннинг ўзига ҳос сергаклик хусусияти бу онгдир". Ананьевнинг фикрича, онг ҳаракат таъсирининг мураккаб қисми сифатида фаолият кўрсатади. Онгнинг дастлабки хусусиятлари - бу идрок қилиш ва инсоннинг болалик вақтидаги ўзининг шахсий ҳаракатлари натижасида пайдо бўлган кечинмаларидир. Аста- секин нафақат ҳаракат таъсири, шунингдек боланинг фаолият жараёни ҳам англаб етилади. Онгнинг ўзига хос ривожланишида инсон алоҳида ҳаракатларни бажаришидан, бир мақсадга қаратилган, режалаштирилган фаолиятга ўтади. Шу ҳолда, сергакликнинг бутун ҳолати яхлит " онг оқими" га юзага келади, бу бир фаолиятдан бошқа бир фаолиятга ўтишни англатади. " Онг бутун борлиқни фаол акси сифатида, инсоннинг амалий фаолиятини уни ўраб турган оламга, муҳитда тартибга солиб туради" .

Онг хусусиятлари функцияга оид аъзолар сифатида:

• 
  Ташқи таъсирга жавоб бериш қобилияти ( реактивлик)
  
• 
  Таъсирчанлик
  
• 
  Диалогизм
  
• 
  Полифонилик
  
• 
  Ташқи таъсирсиз ривожланиш
  
• 
  Ташқи таъсирга нисбатан беихтиёр кўрсатадиган реакция (рефлективлик)
  

Онгнинг вазифалари

Асосий онг вазифаларига қуйидагилар киради:

• 
  Акс қайтариш
  
• 
  Туғма (ижодий)
  
• 
  Бошқариб-баҳолаш
  
• 
  Рефлексивлик
  
• 
  Маънавийлик
  

Онг тузилиши

Л.Фейербах онгни онг учун ва онг турмуш учун деган фикрни илгари сурган. А.Н.Леоньтев онгни уч қисмдан иборат эканлигини ажратган:

• 
  Образнинг сезиладиган асоси
  
• 
  Маъно
  
• 
  Мазмуни
  

Онгнинг хусусиятлари

С. Л. Рубинштейн қуйидаги онг хусусиятларини ажратиб кўрсатади:

• 
  муносабат ўрнатиш
  
• 
  билиш
  
• 
  бошдан кечириш( кечинма)
  

Онгнинг ҳар бир хусусияти кам ҳолларда ёки фақат билиш, ёки фақат кечинма, ёки фақат муносабат бўлиши мумкин; кўпинча шу уч хусусият бирлашган ҳолда кўринади. Аммо бу уч таркибий қисмнинг ( компонентларнинг) ҳар бирини ифодаланиш даражаси турлича. Шунинг учун ҳар бир онг хусусиятини, психологик тушунчасини координата системасининг уч муҳим нуқтаси сифатида кўриш мумкин. Онг механизмини таҳлил қилишда ақлий метафорани бартараф қилиш муҳимдир. Онг бу фаолият системаси маҳсули ва натижасидир, унга нафақат мия балки шахс, жамият ҳам киради. Бу системаларнинг муҳим хусусиятлари унга етишмаётган функцияга оид органлар, ўзига хос янгидан юзага келади. У асосан дастлабки системадан йўқотиб бўлмайдиган у ёки бу имкониятлар ҳисобланади.
Онг ва ўз ўзини англаш

Ўз- ўзини англаш инсонга нафақат ташқи дунёни акс эттиришга имкон беради балки, уни ўзини шу оламда ажратиб яъни топиб, ўзининг тушуниб етишига, назорат қилишига ва маълум бир шаклда ўзига нисбатан муносабатда бўлишга ёрдам беради. Ўзини бирор бир барқарор объект сифатида англаш ички бутунликни талаб қилади, шахснинг доимийлигини, уни ўзгарувчан вазиятларга қарамасдан ўзлигича қола олишини англатади. Ўзликни англаш бошқа инсонлар билан ўзаро таъсир давомида шаклланади ва инсон фаолиятининг муваффақиятига боғлиқ бўлган ўз ўзини баҳолаш билан боғлиқдир. Ўзликни англашнинг муҳим вазифаси - инсон учун унинг ҳаракатлари сабаби ва натижасини билиши ва ўзини баҳолаши, аслида қанақа инсонлигини тушунишга шароит яратишдир. Агар баҳо қониқарсиз бўлса, инсон ўз-ўзини ўстириш ( камолотга етказиш) билан шуғулланиши керак, ёки ҳимояловчи механизмлар ёрдамида онгдан бу ёмон маълумотларни йўқ қилиш мумкин.

Руҳият ва мия боғлиқлиги ҳақида саволларни кўраётганда, психо- физиологик муаммоларни кўриб чиқиш лозим. Шундай қилиб, ҳар икки мавжуд ёндашувлар психофизиологик муаммони еча олмайди. Шунинг учун психологияда муаммоларни ўрганишда ягона услубий ёндашув мавжуд эмас. Шу билан бирга ақлий ва физиологик жараёнлар ўртасида яқин боғлиқлик ҳам бор деб айтиш мумкин. Шу сабаб учун руҳий ҳолатларни ҳисобга олганда, ҳар доим ақлий ва физиологик жараёнлар қаттиқ боғлиқ ҳодиса ва жараёнлар фаолиятини амалга оширувчи «субстрат»ни акс эттиради. Шунинг учун, ақлий ва физиологик жараёнлар ўзаро боғлиқ ва инсон хатти ҳаракатларига таъсир этувчи воситаларидир⁶.

1^ James W.Kalat, Psychology. USA, 2013

2^ David G. Mаyers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 183 бет

3^ David G. Mаyers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 188 бет

4^ David G. Mаyers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 71-73 бетлар

5^ Маклаков А. Г. Общая психология: ответы на экзаменационные билеты»: Питер; Санкт-петербург; 2012 китоби таржимаси

6^ Маклаков А. Г. Общая психология. Санкт-петербург; 2012 китоби мавзу бўйича таржимаси