2-mavzu. Ontologiya-borliq haqidagi falsafiy ta'limot. Ong. Ijtimoiy ong va uning asosiy shakllari. (2 soat) Reja

Falsafa tarixida borliq muammosi. Borliq muammosini falsafiy
anglab etishga ilk urinishlar miloddan avvalgi birinchi ming yillikda vujudga
kelgan qadimgi Markaziy Osiyo, hind va qadimgi xitoy falsafalaridayoq
kuzatiladi. Xususan, Markaziy Osiyoning eng qadimiy kitobi ―Avesto‖da,
borliq harakatdagi dunyo, butun jonli va jonsiz narsalarning uygʻunligidagi
mavjudlik deb ifodalanadi.
Vedalar (qadimgi hind tafakkurining ilk yodgorliklari) va (ularga diniyfalsafiy sharhlar) – Upanishadalarda yaxlit ma‘naviy substansiya, oʻlmas jon
haqidagi gʻoyalar, shuningdek dunyo haqidagi tasavvurlar oʻz aksini topgan.
Soʻnggi zikr etilgan tasavvurlarga muvofiq butun borliqning negizini tabiiy
asoslar – olov, havo, suv, yorugʻlik, makon, vaqt tashkil etadi. Qadimgi
Hindiston mutafakkirlari borliq sirining tagiga etishga harakat qilar ekanlar, quyosh tunda qaerga ketadi, yulduzlar kunduzi qayoqqa yoʻqoladi kabi
savollarga javob topishga uringanlar va bu tasavvurlarni eng qadimgi kitob –
Rigvedalarda aks ettirganlar.
Qadimgi Xitoy falsafasi avvalo ijtimoiy muammolarga qarab moʻljal
olgan, unda inson borligʻiga, shuningdek ijtimoiy borliqqa koʻproq e‘tibor
berilgan. aynii vqtda, tabiatning birinchi asoslari ham e‘tibordan chetda
qolmagan. Bu qiziqish, xususan, narsalar va hodisalarning butun rangbarangligini belgilovchi besh stixiya (suv, er, daraxt, temir, olov) haqidagi
ta‘limotda oʻz aksini topgan. Keyinroq ―Oʻzgarishlar kitobi‖da borliqning
butun rang-barangligini tashkil etuvchi bunday birinchi asoslarning sakkiztasi
qayd etiladi.
Xudolarning kelib chiqishi, ularning hayoti, ishlari, oʻzaro kurashi
haqida hikoya qiladigan va shu tariqa qadimgi odamlarning dunyoning
vujudga kelishi va evolyusiyasi haqidagi tasavvurlarini aks ettirgan
kosmogonik miflar Suqrotga qadar avvalo tabiat falsafasi sifatida yuzaga
kelgan va rivojlangan yunon falsafasining birinchi manbai boʻlib xizmat
qildi. Ilk yunon faylasuflari oʻz asarlarini odatda ―Tabiat haqida‖ deb
nomlaganlari, ularning oʻzlari esa naturalistlar, ―fiziklar‖ deb atalishi bu
fikrni tasdiqlaydi.
Qadimgi yunon falsafasi vujudga kelgan paytdan boshlab ular butun
borliqning birinchi sababini mavjud voqelikning oʻzidan izlaganlar, uni dam
suv (Fales) yoki havo (Anaksimen) deb, dam hamma narsani boshqaradigan
boqiy va Cheksiz asos – «apeyron»(Anaksimandr taxminan mil. av. 611–545
yillar) deb tavsiflaganlar. Anaksimandr hatto jonli mavjudotlarning tabiiy
kelib chiqishi gʻoyasini ilgari surgan. Uning fikricha, mazkur mavjudotlar
dengiz suvida vujudga kelgan va suv oʻtlaridan paydo boʻlgan. Soʻngra
baliqsimon mavjudotlar quruqlikka chiqqan va ulardan odamlar rivojlangan.
Shunga oʻxshash fikrlarni Ksenofan (mil. av. 580–490 yillar) ham ilgari
suradi. U hamma narsa Yer va suvdan vujudga keladi va rivojlanadi, hatto
«biz ham Yer va suvdan paydo boʻlganmiz», deb hisoblaydi.
Oʻsha davrning bosh falsafiy masalasi – «hamma narsa nima?» degan
savolga javob berar ekan, Pifagor (mil. av. 580–500-yillar) «hamma narsa
sondir», degan xulosaga keladi. U Erning sharsimonligi haqidagi gʻoya‘ni
birinchi boʻlib ilgari suradi.
Parmenid (mil. av. 540–480-yillar) faylasuflar orasida birinchi boʻlib
borliqni kategoriya sifatida tavsiflagan va uni maxsus falsafiy tahlil
predmetiga aylantirgan. U haqiqiy borliq mohiyatining oʻzgarmasligi
haqidagi gʻoya‘ni ilgari suradi. Parmenid fikricha, borliq paydo boʻlmagan va
u yoʻq ham boʻlmaydi, chunki undan boshqa hech narsa yoʻq va boʻlishi
mumkin ham emas. Borliq yagona (uzluksiz), harakatsiz va barkamoldir. U
oʻz chegaralariga ega boʻlib, «ulkan mutlaqo yuma‘loq SHarga» oʻxshaydi. Eleatlar maktabi vakili boʻlgan (samoslik) Melis «Tabiat yoki borliq
haqida» deb nomlangan asarida borliq chegarasiz deb qayd etadi. Uning
fikricha, agar borliqning chegarasi boʻlsa, bu borliq yoʻqlik bilan
chegaradoshdir. Biroq, hamonki yoʻqlik mavjud emas ekan, borliq ham
chegarali boʻlishi mumkin emas.
Shunday qilib, qadimgi yunon falsafasining Suqrotga qadar boʻlgan
davrida ontologiya sezilarli darajada rivojlangan: oʻsha davr atoqli
faylasuflarining deyarli barchasi borliq muammosini bevosita yoki bilvosita
oʻrganib, uni, boqiy va barkamol kosmos, «yagona tabiat», ya‘ni moddiyhissiy dunyo bilan tenglashtiradi. Masalan, Empedokl (mil. av. 484–421-
yillar) «borliq» ata‘masini bevosita ishlatmagan boʻlsa ham, «barcha
narsalarning toʻrt negizi» (olov, havo, suv va er) haqida soʻz yuritar ekan,
dunyo (kosmos) tuxumsimon koʻrinishga ega deb hisoblagan, hayot nam va
issiq suv oʻtlaridan kelib chiqqani haqida mulohaza yuritgan. Demokrit va
Levkipp atomlarni muayyan modda sifatida tavsiflab, ularni «boʻshliq» –
yoʻqlikka zid oʻlaroq, «toʻla» yoki «qattiq» borliq bilan tenglashtirgan.
SHu davrda borliqni tushunishga nisbatan dialektik yondashuv ilk bor
namoyon boʻladi. Geraklit (mil. av. 544–483 yillar) butun dunyo muttasil
harakat va oʻzgarish jarayonini boshdan kechiradi deb hisoblagan va shu
munosabat bilan «ayni bir narsa mavjud va nomavjuddir» deb qayd etgan..
Aristotel (miloddan avvalgi 322–384 yillar).«Borliq nima?» degan
savol qoʻygan, tafakkur va borliqning bir xilligi gʻoyasini ilgari surgan.
Aristotelning fikricha, «borliq kategorial soʻzlash shakllari orqali
ifodalanuvchi barcha narsalarga oʻz-oʻzidan bogʻlanadi. Zero, bunday
soʻzlash usullari qancha boʻlsa, borliq ham shuncha ma‘noda ifodalanadi.
Ayrim iboralar narsaning mohiyatini, ayrimlari - sifatini, ayrimlari -
miqdorini, ayrimlari – nisbatini, ayrimlari – harakati yoki oʻzgarishini,
ayrimlari – «qaerda»ligini, ayrimlari – «qachon»ligini anglatgani sababli,
borliq ularning har biriga mos ma‘nolarga ega boʻladi»1.
Aristotel ontologiyasi asosida uchta ta‘limot yotadi:
a) borliqning kategorial tahlili (kategoriyalar haqidagi ta‘limot)
b) borliqning kauzal tahlili (borliqning sabablari haqidagi ta‘limot)
c) borliqning imkoniyat va voqelik munosabati orqali tahlili.(imkoniy
borliqdan voqelikka oʻtish jarayonining tahlili).Demak, Aristotel
ontologiyasini tushunish uchun ana shu uch ta‘limot yoki tahlil mazmuniga
taya‘nish kerak .
Borliq tushunchasini Platon (mil. av. 427–347 yillar) sezilarli darajada
kengaytirdi. U nafaqat moddiy, balki ideal narsalar ham borliqqa ega
ekanligini falsafa tarixida birinchi boʻlib koʻrsatib berdi. Platon «haqiqiy
borliq» boʻlishi «obyektiv mavjud gʻoyalar dunyosi»ni «hissiy borliq»qa qarama-qarshi qoʻydi. Bunda u inson ongida mustaqil mavjud boʻlgan
tushunchalar borligʻini ham koʻrsatib oʻtdi va shu tariqa ilk bor «borliq»
tushunchasiga amalda mavjud boʻlgan barcha narsalarni kiritdi.
Borliq muammosiga oid Demokrit va Platon yondashuvi.. Birinchi
Demokrit yondashuvi borliqni turli tarzda namoyon boʻlishi va ongda aks
etishi (diskret situativ-empirik) koʻrinishida tushunishni nazarda tutadi
hamda naturalizm sifatida namoyon boʻladi. Bu holda borliq muayyan
empirik harakatlarga bogʻliq boʻladi va insonning har bir kuni nimadan
tashkil topsa, Shuning oʻzidangina tashkil topadi. Ikkinchi Platon yondashuvi
borliqning mohiyati xususida alohida mushohada yuritishga yoʻnaltiradi,
bunda borliq gʻoyaga, erishib boʻlmaydigan orzuga, amalga oshmaydigan,
noreal jarayonga aylanadi. Borliqning mazkur sxolastik talqini shiorlar,
dasturlar, chorlovlar va deklaratsiyalarda hozirgacha mavjud. Real hayot
jarayonida bu ikki qarama-qarshi yondashuv yakka, xususiy va umumiyning
oʻzaro aloqadorligi bilan barham topadi. Zero, oʻzining yakkaligida oʻz
umumiyligini ifoda etmaydigan, oʻzining mavjudlik holati bilan oʻzgarish va
yoʻq boʻlishni nazarda tutmaydigan bironta ham narsa va hodisa yoʻq.
Voqealar borliqning mohiyatini namoyon etadi, haqiqiy hayot faoliyatining
parchasi tarzida yangi sifat kasb etadi. Ushbu jarayondagi shakllanish,
oʻzgarish, rivojlanish hayot jarayonining tarkibiy qismlaridir. Keyinchalik
falsafa tarixida borliqning koʻp sonli har xil talqinlari shakllandi, lekin
ularning barchasi borliq haqidagi hissiy va oqilona tasavvurlar atrofiga u yoki
bu tarzda tiziladi. Bunda fikrlar va yondashuvlar rang-barangligi namoyon
boʻladi.