2-Mavzu: Organik bog‘lovchi materiallar haqida umumiy tushunchalar. Organik bog‘lovchi materiallarni tarkibi va tuzilishi

tashkil topgan bo‘lib, uning zichligi 1,10—1,20 g/sm’,yumshash harorati 145— 
215 "S. Asfaltitlar tarkibida yaxshi shimilish xossasiga ega bo‘lgan asfaltogen 
kislota va angidritlar bo‘ladi. 
Tabiiy bitum shimilgan qum va quchoq tuproqtar kir deb ataladi. Ularning 
tarkibidagi bitum miqdori tog‘ jinsining hajmiga nisbatan 10—25 foizni tashkil 
etadi. Kir tarkibiga kiruvchi asfaltitlar taxminan 35 foiz moy, 35 foiz smola va 30 
foiz asfaltenlardan iborat bo‘ladi. 
Tabiiy suyuq bitumlar - maltalar sof holda bo‘lib, tog‘ jinslari, ko‘pincha 
kirlar tarkibida uchraydi, maltalarning zichligi 0,96—1,03 g/sm3 bo‘lib, 55 foiz 
moy, 30 foiz smola, 15 foiz asfaltendan iborat. Malta 76 foiz uglyerod, 10 foiz 
vodorod, 10foiz kislorod, 1 foiz oltingugurt, 1 foiz azoz va 1 foiz boshqa 
elementlardan tarkib topgan. 
Mayda tog‘ jinslarini issiq suv yoki organik erituvchilar bilan yuvish 
natijasida sof tabiiy bitum olinadi. Tabiiy bitum qizdirilganda asta-sekin 
yumshaydi, sovutilganda esa qotadi. Suvda parchalanmaydi, benzol, xloroform, 
skipidar va boshqa organik yerituvchilarda oson yeriydi. Tabiiy bitumlar uchun 
maxsus shartlar yo‘q. Shuning uchun tabiiy bitumlar bitumlarga qo‘yilgan shartlarga 
mos bo‘lishi kerak. Tog‘ jinslari tarkibining 10 foizdan ortig‘ini tabiiy bitumlar 
tashkil etgandagina, ishlab chiqarish iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi. Tabiiy 
bitumlar tannarxining yuqori bo‘lishi, ularning qurilishda ishlatilishini birmuncha 
cheklaydi va ko‘proqbitumli laklar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Tabiiy 
bitumlar elektrotexnikada zanglamaydigan qoplamalar, asfalt laklar (asfalt 
mastikalar) hamda boshqa shu turdagi materiallar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. 
Ular izolyasiya qilinadigan inshootlar yuzasiga va tosh materiallarga yaxshi 
yopishadi. Buning sababi tabiiy bitumlar tarkibidagi kislorod va asfaltogenlar 
miqdori neft bitumlariga nisbatan yuqori bo‘lganligidir. 
Yo‘l qoplamasi uzoq vaqt foydalanishga yaroqpi bo‘lishi uchun qurilish 
materiali sifatida organik bog‘lovchilarga quyidagi talablar qo‘yiladi: 
— turli harorat darajasi, havo kislorodi va suvning ta’sirida yo‘l qoplamasida 
rivojlanadigan muhit tuzilishi va xossalarini ta’minlash uchun mineral materiallar 
bilan birikishi; 

---

— tosh materiallar bilan yaxshi yopishishi tufayli suvga chitsamli va mustahkam 
qatlam hosil qilishi; 
— yopishqoqlik xossasiga ko‘ra bitumlarni mineral materiallar bilan aralashtirish 
davrida, uni yaxshi qamrab olish hisobiga ishlash davrida yuqori mustahkamlikka 
ega bo‘lgan jips massa hosil qilishi; 
— bitum uzoqvaqt edirilmasligi va uning xossalari yo‘l konstruksiyasi qatlamlarida 
o‘zgarmasligi kerak. 
Yoz davrida qoplama tarkibidagi bitum qatlamining deformatsiyasi' kichik bo‘lishi 
darkor, aks holda qatlamda to‘lqin ko‘rinishidagi deformatsiya vujudga keladi. 
Qish davrida qoplama tarkibidagi bitum qatlami yuqori deformatsiyaga ega 
bo‘lishi kerak, aks holda qoplamada yoriqlar paydo bo‘lishi mumkin. 
Kuz va bahor savrida bitum qatlami nihoyagda mustahkam va deformatsiyaga 
chidamli bo‘lishi lozim. Bu, ayniqsa, bahor paytida muhim ahamiyatga ega, chunki 
qoplama ostidagi nam tuproq qatlamining yuk ko‘tarish qobiliyati pasayadi. 
Bitum qatlami suvga chidamli bo‘lishi va tosh material donalari yuzasidan suv 
ta’sirida yuvilmasligi zarur. aks holda yo‘l qoplamasi buziladi. Bitumning asosiy 
xossalarini belgilovchi omillardan biri bitum qatlamining mustahkamligidir. Bitum 
qatlamining mustahkamligiga uning qalinligi, tosh materiallarning turi, harorat 
darajasi, transport vositalaradan tushadigan yukning engil og‘irligi ta’sir qiladi. 
Ishqoriy tog‘ jinslari (ohaktosh)dan tashkil topgan tosh materiallari yuzasidagi bitum 
qatlamining mustahkamligi ba’zi tog‘ jinslari (granit)ga nisbatan yuqori bo‘ladi. 
Yoz faslida yuqori harorat ta’sirida yo‘l qoplamasining buzilishiga olib 
keladigan deformatsiyaning asosiy turi bu siljish deformatsiyasi bo‘lib, qish davrida 
past haroratda egilish deformatsiyasi vujudga keladi. 50-60°S dan 160°S gacha 
bo‘lgan haroratda bitum texnologik jihatdan, ishga moyil bo‘lib, mineral materiallar 
bilan yaxshi aralashadi va yo‘l qoplamasi qorishmalarini yotqizish osonlashadi. 
20°S dan 60°S gacha haroratda bitumning egiluvchanligi, yopishqoqligi hamda 
mustahkamligi yuqori bo‘ladi. 20°S dan 35°S oralig‘i esa bitumning ishlatilish 
jarayoniga bog‘liq bo‘lib. 
Uning egiluvchan va mo‘rtlik xossalari vujudga keladi. Yuqoridagi 
mulohazalardan ko‘rinadiki, bitumning xossalari harorat ta’sirida o‘zgaradi. 
Bitum tarkibida parafin bo‘lsa, harorat ortib borgan sari, issiqlik sig‘imining 
bir tekis o‘zgarishi qonuniyati buziladi. 
Issiqlik o‘tkazuvchanligi koeffitsienti a harorat jarayoni tezligini ifoda,laydi 
va issiqlik o‘tkazuvchanlikka to‘g‘ri proporsional bo‘lib, nisbiy hajm, issiqlik 
sig‘imi hamda zichlikka teskari proporsionaldir. Bu 1,5-10-7 m
2
/sek ga teng. 
Bitumlarning barqarorligi uning tarkibidagi moy, smola, asfaltenlarning miqsori 
bilan xaraktyerlanadi. Odatda bitumlarning guruh tarkibi vaqt o‘tishi bilan 

---

o‘zgaradi va moylar bug‘lanib,smola va asfaltenlar to‘planadi, natijada 
smolalar asfaltenlarga aylanadi. Bitumning guruh tarkibi bilan tuzilishi 
hisobiga uning yopishqoqligi, issiqqa bardoshligi oshadi, shu bilan bir 
qatorda uning cho‘ziluvchanligi va egiluvchanligi kamayib, bitum murt 
bo‘lib qoladi. 
Tarkibida smola kam bo‘lsa, bitum barqaror bo‘lmasligi mumkin. 
Bitumning barqarorligini kapillyar - tomchi usuli bilan aniqlash mumkin. 
Organik erituvchidagi bitum tomchi ko‘rinishidagi filtrlangan qog‘ozga 
surtiladi va hosil bo‘lgan dog‘ (olienizis dog‘i) ning tarqalishiga qarab 
bitumning barqarorligi aniqlanadi. 
Nazorat savollari 
1. Tabiiy suyuq bitumlarni tarkibi qanday? 
2. Asfaltit deb nimaga aytiladi? 
3. Bitum texnologik jihatdan necha 
0
Sda ishga moyil bo‘ladi?