2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

TAYaNCh TUShUNChALAR
Tsivilizatsiya, rivojlanishdagi notekislik, paleolit, mezolit, neolit, eneolit, Selung’ur, Teshiktosh, Joytun, Kaltaminar, Sarazm, Zamonbobo, Neondertal, Kromanon, Zarautsoy, matriarxat, patriarxat.
ADABİYOTLAR
. Arxeologlar xikoya qiladi. Tuplam T., 
. Borisovskiy A.İ. Drevneyshee proshloe chelovechestva. M., 
. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. T., 
. Ozbekiston tarixi, Sag’dullaev A. Eshov B. tah’riri ostida T., 
. Ozbekiston tarixi T., 2003,2006.
. Eshov B. Qadimgi Orta Osie shaxarlari tarixi. T.2006
7. Gulomov X.G.,Tatıbaev A.S. Tsentralnaya Aziya i mirovaya istoriya.T.2004


3-mavzu. Markaziy Osiё h’ududida dastlabki davlatlar va ularning taraqqiet bosqichlari
Reja
. Markaziy Osie xududidagi qadimgi davlatlar
2.Antik davri davlatlari.Buyuk ipak yuli׃ Shakllanishi va rivojlanish bosqichlari.
3. İlk urta asrlardagi Urta Osiё h’ududidagi davlatlar.

Jah’onning turli mantaqalarida ibtidoyi janoa tuzumining emirilishi jaraenida ilk davlat uyushmalariningyuzaga kela boshlanganligini kuzatish mu’mkin.

Deh’konchilikning va chorvachilikning paydo bulishi, xunarmandchilikning vujudga kelib tarakkiy etishi, mexnat kurollarining takomillashishi mexnat unmdorligining oshishiga olib keldi.
Ayni poytda urug’ janoasi xududiy kushni janoasiga aylana bordi.
Ah’oli joylashgan erlarni, deh’konchilik bilan mashg’ul vah’olarni dushmandan h’imoya qilish, jamoaning ichki va tashki munosabatlarini h’uquqiy rivojlantirish va nazorat qilish zarurati ilk davlat birlashmalari rivojlanishining boshlanishiga sabab buldi.
Masalan miloddan avvalgi - ming yillikda Mesopotamiyada, mil. avvalga -ming yillik boshlarida Misrda ilk davlatlar paydo buldi.
Uzbekiston tarixiga doir voqsa va h’odosalarning tah’liliga yangicha endashish tufayli Markaziy Osieda, jumladan, Uzbekiston xududida dastlabki davlatlarining tashkil topishi tarixiga -ming yil buldi, degan lmiy xulosaga kelish mumkin.
Mil. avv. -ming yillikning boshlarida Markaziy Osiening nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat birlashmolari paydo bula boshlaydi. Kishloqlar kengayib shaxarlarga aylanib boror ekan, bu shaxarlar eng kadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining mamuriy markazi bula boradi.
Avestodagi malumotlar, Gerodot va Gekatey asrlari (Qatta Xorazm), shunimchdek, Ktesiyning, Qadimgi Baktriya podsholigi h’aqidagi malumotlari Markaziy Osieda ilk davlat uyushmalarining uchun asos bulib xizmat qiladi. Tadqiqotchilar bu davlatlarining shakllanish jaraetini axmoniylargacha bulgan davrda deb xisoblaydilar va mil. av. IX-VII asrlar deb belgiloydilar.
Katta Xorazm davlati tarkibiga Amudarening kuyi oqimidagi shimoliy arlar, Murg’ab vah’osi va Parfiya xududlari, Baktriya davlati tarqibiga esa xozirgi Surxandare, Tojikistonning Amudarega yaki erlar va Shimoyi Afganiston xududlari, Sug’diena - Zarafshon daresidan suv ichgan erlar va Qashqa vah’osi xududlari kirgan.
Markaziy Osie xalqlari mil. avv. VI-IV asrlarda, yani qarayib  yil mobaynida Eron ah’amoniylari xukironligi astida yashodilar.
Faqat mil.avv. IV asrlarga kelib ah’amoniylarning mrakaziy h’okimiyati kuchsirlona boshlagan, zulm asoratida bulgan xalqlar uz mustaqilliklariga erishish imkoniyatiga ega buldilar. Markaziy Osieda uz mustaqilligiga birinchilar qatorida Xorazm voh’asi erishdi.
İskandor Zulqarnayn Eronning asosiy viloyatlarini bosib olgach, il.avv.329 yilning bah’orida Xindikush tog’idan oshib Markaziy Osie h’ududlariga kirib keladi.
Bosqinchilarga qarshi umum xalq uruushi elon qilgan Baktriyaliklar, sug’ienaliklar va skiflar uch yil davomida dushmon bilan mardonavor jang qiladilar.
Xalqning yunon-markazi bosqinchilariga qarshi kurashiga mah’alliy sarkordalardan bulgan Spitamen boshchilik qiladi.
Mil.avv.327 yilning oxirlarida Sug’diena İskandor tomonidan batamom bosib olinib, quzg’olon bostirildi.
Mil.avv.IV asr oxirida İskandar saltanati uch mustakil davlatga Makedoniya, Misr, suriya va sharqqa bulinib ketadi. Suriyadan to M.Osie Hindistonchaga Makedoniyalik İskandarning eng ishonchli sarkadarlaridan biri Salovkaga tegadi. Urta Osie xalklarining mil. Avv.  yldan  yilgacha bulgan tarixi salavkiylar tarixi b-n chambarchas bog’likdir.
Mil. Av.  yillagacha kelib, Markaziy Osieda salavkiylar davlatidan ikkita-dastlab Parfiya, keyin esa yunon-Baktriya davlatlari ajraib chiqadi. Yunon-Baktriya davlatlarining asosi Baktriya bulib, bazi h’okimlar davrida Xindistonning shimoliy-g’arbiy kismi, Amudare va Sardare urtasidagi katta erlar kushib olinadi. Davlatning poytaxti Shimoliy Afganistondagi Baktro shah’ri edi.
Yunon-Baktriya m.a. II asrning uchinchi choragiga kelib Sharkiy Turkiston orkali kirib kelgan yuechji va sak kabilalari xujumi natijasida butunlay inkirozga uchradi.
Xozirgi Turkmaniston va Eronning bir kismini uz ichiga olgan qadimgi parfiya davlati mustaqil davlat va imperiya sifatida  yildan ziedroq yashagan.
Mil. avv. II-I asrlarda M.Osieda mavjud bulgan davlatlarining yana biri bu Parkana davlati bulib u Xitoy manbalarida Davon deb yuritiladi. Xitoy malumotlariga qura mil. avv. II asrda Farg’onada  ming ah’oli yashagan. Vah’oda shaxarlar kup bulib, poytaxti Erish shah’ri (xozirgi Marh’amat) edi.
Davon kishloq xujaligi yuksak darajada rivojlangan mamlakat edi.
Mil. avv. III asrning boshlarida poyda bulgan yana bir davlat Kang’ davlati edi. Bu davlatning xududi dastlab Sirdarening urta okimidagi erlardan (Toshkent voh’asi xamda unga tutasi tog’ va chul zonalari) iborot edi.
Mil avv. II-I asrlarda kang’liklar Amudare va Sirdare oraligidagi erlarni va Xorazmni urlariga buysindiradilar.
M.a.  va milodiy II-I asrlarda Qang’ davlati iktisodiy va madaniy jixatdan anga rivojlangan davlat edi.
Kang’ davlatining asosiy ah’olisi utroq va yarim utroq bulib uning xududida kuchmanchi charvadorlar h’am yashar edi. Utroq ah’oli asosan vodiyda yashob, dexkonchilik, bog’dorchilik va xunarmondchilik bilan shug’ullanib kelgan.
M.a. II-I asrlarda Urta Osie xududidagi yana bir mustaqil davlat Toxariston edi. Toxar kabilalari Baktriyada yunon-Baktriya xukmdorligini tugatgondan sung uni shunday nomlashdi.
Toxarlar qisman kuchmapchi bulib kolavershigan. Ularda yagona davlat bulmaganidek, oliy xukmdor h’a’m yuq edi, h’ar bir shah’ar uz h’okimi tomonidan boshqarilgan.
Xitoy manbalarida yuechji deb nomlangan qadimgi massagetlar xunnlar tomonidan M.Osie ulariga surib chiqarildilar va miloddan avv. - yillarda ular yunon-Baktriyag’a kirib kelishdilar. Ular bu beshta xokimlikka birlashib yashodilar. Tez orada yuechji kabilalarining tazyiki ostida yunon-Baktriya davlati parchalanib ketdi.
M.av. -asr oxirida mil.  a. boshida bu erda yani Baktriyada yuechji kab. birinine xokimi Kujula Kadfiz bulgan Kushon davlati tashkil topdi.
Miloddiy  asrga kelib Kushon davlati uz axamiyatiga kura antik davr Xitoydagi Xan davlati, parfiya podsholigi, Rim saltanati bilan raqobatlasha oladigan qadimgi dunening eng kudratli va zabardast davlatlaridan biri sifatida tashkil topdi.
Kujula Kadfizdan sung uning ug’li Vima Kadfiz davrida mamlakatda pul isloh’ati utkazilib oltin tangalar zarb kilina boshladi.
Kushon podsholari ichiga eng malih’uri Kanishka xisoblanadi. Uning xokimlik davrida Kushonlar saltanati yanoda izllab yashnadi. Mamlakat poytaxti Peshavar atrofida edi.
Mamlakatining xududi Shimoniy Xindstan, afganiston, Markaziy Osieda kupgina viloyatlar, sharkiy Tarkistondagi ibarot edi.
Kanishkadan sung Vosishka podsholigi davrida kushonlar saltanati, inkirozga uchray boshladi.
Kushon davrida Markaziy Osiening deyarli barcha viloyatlari kishloq xujaligini yaxshi uzlashtirib olgan edilar chorvachilik h’am rivojlanadi.
Xunarmadchilik faqat yirik shah’arlarda emas kichikrok manzilgoh’larda h’am rivojlandi.
Kushonlar davrida savdog-sotiq ichki va tashqi savdo ayniqsa rivojlandi.
IV asrda Urta Osieda Kushon podshoxlari yuq buldi boshqa kabiloviy vakillari-xonlar eki xionitlar etakchi rol uynay boshladi.
V a. urtalarida esa Urta Osie xududida yangi kudratli davlat Eftaliylar podshoh’ligi shakllanishi oxiriga etdi.
Manbalarda baxar berilishicha,  yildan boshlab eftaliy podshoh’i Vaxshunvor Chog’anien, Toxariston va Bazaxshonni uziga buysindirgan.
Massagetlar avlodi - eftalitlar kushonlar siesatini davom ettirib, Urta Osie, sharqiy eronning bir kismi, Shimoliy Xindiston va Sharqiy Turkistonni xalklarini yagona davlatga birlashtirdilar.
Eftaliylar davlati markaziy Osie h’alqlari tarixida tah’im urin tutib, keyinchalik uz urnini - yillardagi kuralidan sung tarix moydanidagi yangi siesiy kuch-Turk xokonligiga bushatib berdi.
Turk xokonligi tarkibiga Sharkiy Turkiston, Shimoliy Xindiston va Kaspiy dengizigacha bulgan Urta Osie xududi kirar edi.
 y. Erondagi sosoniylar davlati va turk xokonligi lashkarlari orasida jang bulib, unda turklar mag’lubiyatga uchradilar. Shundan sung Turk xokonligi sharkiy xamda g’arbiy kismga bulinib ketdi.

Markaziy Osie xalqlari tarixida Buyuk ipak yuli katta ah’amiyatga egadir. Jamiyat taraqqietining bronza davridan h’am ilgari davrlardan boshlab h’ududlararo bog’lovchi vosita sifatida unga xos ixtiisoslashgan yullar paydo bulganligini kuramiz. tarixda miloddan avvalgiVI-IV asrlarda Eron ah’amoniylari saltanati davrilda uning h’ududi buylab shoh’ yuli utgan. Undan h’am ilgariroq Urta vap Yaqin Sharqda Badah’shon lazuritiga bulgan eh’tiej lazurit yulining vujudga kelishiga sabab bulgan.

“arb bilan Sharqni bir necha ming yillar davomida bir-biriga bog’lab kelgan ana shunday qadimgi yullardan biri-Buyuk ipak yulidir. Bu yul fanga İpak yuli nomi bilan faqat XIX asrning 70 yillaridan boshlab nemis olimi Ferdinand fon Rixtgofen tomonidan kiritildi. Unga qadar bu yul “arbiy meridional yul deb atalar edi.
Fanda ipakning vatani Xitoy deb tan olinganligi sir emas. Lekin bundan boshka fikrlar h’am bor.
İpak yuli Xitoydagi ana shu ipak savdosi bilan bog’langan yuldir. Qadimgi Xitoydagi Sian shaxri İpak yulining boshlanish nuqtasi xisoblanadi. buyuk ipak yuli Xitoyning qadimgi markazi Siandan boshlanib, Langjou orqali Dunxuanga keladi. Bu erdagi u ikkiga ajraladi. İpak yulining janubi-g’arbiy tarmogi Taklamakon sah’rosi orqali Xotanga, undlan Erkintga keli, Pomir tog’ining daralari orqali Vaxonga, undan Baktriyaning bosh shah’ri Zarpasiga (Balx) kelgan. Balxda yul yana uch tarmoqqa ajraladi, g’arbiy tarmog’i Marvga, janubiy tarmog’i Xindistonga, shimoliy tarmog’i Termiz orqali Darband, Nautak, Samarkandga qarab ketadi.
İpak yulining shimoli-g’arbiy tarmog’i esa Dunxuandan Bami, Kuchi, Turfan, orqali Tarim voh’asiga-Qashg’arg’a boradi. EU erdan Toshqurg’on orqali Uzgan, Ush, Kuva, Axsikent, Popga undan Asht dashti orqali Xujand, Zomin, Jizzaxga, sungra Samarkandda Nautak bilan birlashadi. Yul Samarkanddan g’arba-Dobusiyaga, Malik yuli orqali Buxaro va Romitanga, undan Varaxsha orqali Boykent va farobga borib Amul shah’riga utadi. Amulda Marvdan Urganch tomon Amu buylab ketaetgan yulga qushilgan. Qadimgi ipak yuli ungacha shu mintaqadan utgan ldazurit yuli, shoh’ yuli, asosida Marvdan “arbga tomon katta karvon, savdo yuli buylab Xitoy, Hindiston va Urta Sharqni Yaqin Sharq va Urta Er dengizi mamlakatlari bilan bog’lab turadi.
Tarixiy ezma manbalar va raxeologiyaga oid malumotlarning guvoh’lik berishicha, Marvdan g’arbga tomon yunalgan ipak yuli Tabriz va Parfiya davlatining Nisa shah’ri orqali Eronning Gekotompil, Apaliya va Ekbatana (Hamadon) shah’arlariga va ulardan utib Mesopotamiyaning Ktesafon va Bag’dod shah’arlariga tarqalgan. Undan Dajla, Tigr daresining ung soh’ili buylab shimol tomon yunalib, Antioxiya (Antokiya) orqali Damashqqa, undan Tir va Quddus shah’arlari orqali Misrga utgan. Marvdan chiqqan shimoliy yul esa Amul orqali Urganchga, undan Shimoliy Kaspiy buylab shimoliy Kavkazga, sungra Qora dengizning shimolidan Kolnstantinopolga borib, Bosfor va Dardanell orqali Urta Er dengiziga utib, Vizantiya shah’arlarini oralagan.
Buyuk ipak yuli orqali Shark va “arb mamalakatlari savda va elchilik oloqalari qilganlar.
İpak yuli uchun III asrdan boshlab Eron bilan Markaziy Osie urtasida h’aeti-mamot kurashi kuchaydi. Eron va Parfiya urtasida qattiq janglar buldi.
Markaziy Osie orqali Xitoydan g’arbga utadigan savdo karvon yullari doimo sug’lar nazorati ostida edi. Sug’dlik savdogarlar uzlarining bu yuldagi h’ukmronliklarini saqlab qolish uchun Sharqiy Turkistonda, Ettisuvda, Oltoydan to Enesey soh’illariga qadar bulgan xududlarda, Shimoliy Xitoyning Shansh viloyatida, Dunxuan kabi qator shaxarlarda uz karvonsaroylarini barpo etganlar. Xitoyning Dunxuan shah’rida III-IV asrlarda ming xujalikdan iborat sug’d qishloqloqlari qad kutargan. Sug’dlar IV-V asrlarda tarkib topgan va Turfondan Shimoliy Mug’ulistonga tomon ketgan uyg’ur yuli, VIII asrda qaror topgan va Sharqiy Turkistondan Jung’oriya orqali Xakasiya borib etib qirg’i yulidan h’am foydalanganlar. Bu yullar ichida Dunxuandan shimoli-g’arbga ketgan ipak yuli oloh’ida ah’amiyatga ega edi. Bu yulning ah’amiyati Xitoy h’ukumatiga Xan sulolasining h’ukmdori U-di tomonidan Sharqiy Turkiston xunnlariga qarshi ittifoq izlab. Qang’uyga yubarilgan Xitoy elchisi va sayeh’i, saroy zobiti Ujan Tsyan orqali malum bulgan. Bungacha Xitoy g’arbiy meridional yulidan foydalangan. Bu yul orqali Xotan nefriti Xitoyning markaziy viloyatlariga mil.avv.II ming yillikdan kela boshlagan edi. Nefrit savdosida yuechji qabila ittifoqi asosiy vositachi bulgan. Xitoy bu yulni iqtisodiy zaruriyat tufayli qulgakiritishga h’arakat qildi. Biraq mill.av.165 yilda bu yul xunnlar quliga utdi. Ular bu yul uchun kurashib yuechjilarni Xotan, Turfon, Kashg’ar vah’asidan g’arbga siqib chiqardilar. Xunnlar h’atto Shimoliy Xitoy erlariga h’am davorgarlik qildilar. Natijada Xitoy usha davrning qudratli davlatlaridan biri bulgan Qang’uyga yaqinlashishga majbur buldi. Shu boisdan h’am Xitoy h’ukmdori U-da Ujan Tsyanni mil.avv.II asrda Qag’uyg’a yubargan. Aimo yulda u xunnlar qulida 10 yil asirlikda bulib, Qang’uyga etib borgan bulsa da uz maqsadiga eta olmagan. Shundan keyin Xan podshasi U-da Farg’onaga (Davanga) kuz tikib, mil.avv.104-101 yillarda bu h’ududga ikki marta h’arbiy yurish qiladi.
Shimoli-g’arbiy ipak yuli faqat iqtisodiy jih’atdangina ah’amiyatli bulib qolmasdan, ayni paytda u diniy, madaniy meros yutuqlarini tarqatuvchi, mamalakatlar aro diplomatik aloqalarni taminlovchi yul h’am edi. Budda dini xuddi mana shu yul bilan Xitoyga Markaziy Osie orqali kirib kelgan. IV-VIII asrlarda Xitoyning tashqi olam bilan h’ar soh’ada aloqalari kengayadi, buddizm keng eyiladi, Markaziy Osiening moddiy va manaviy qadriyatlari keng kulanda Xitoyga tarqaladi.
Qadim zamonlarda savdogarlar xalq orasida eng nufuzli, obruyli, mutovar insonlar edilar. Chunki ular faqat mol olib, mol sotuvchi va undan foyda oluvchi jamiyatning boy qattaligina emas edilar, balki uzoq safarlarga katta savdo karvonlari bilan boruvchi savdogar-elchilar, zie va madaniyat, yangiliklar tarqatuvchilar, u eki bu xududdan yangi joylarga ilg’or h’ujalik ixtirolarini olib boruvchi nufuzli kishilar h’am bulganlar.
İpak yuli savdosida Xitoy manbalariga qaraganda otlar aloh’ida ah’amiyat kasb etgan. Otlarning bah’osi ipakning bah’osi singari juda yuqari bulgan. VIII asr boshida bitta otning bah’osi 40 taxlam ipakka teng bulganligi takidlanadi.
Ezma manbalardagi malumotlarga qaraganda III-VII asrlarda Markaziy Osie va Urta Sharq orqali utgan ipak yulining nazorati sug’dlarning kulida bulgan bulsa, VIIIasr urtalariga kelib İpak yulining g’arbiy qismi arablar nazoratiga utadi. XIII asrda esa ipak yulining barcha tarmoqlari buylab nazoratni Chingizxon uz quliga oladi. Bu h’olat to XIV asr urtalarigacha davom etdi. Sung İpak yuli Temur va Temuriylar nazorati ostiga utdi. İpak yuli orqali Xitoydan “arb mamlakatlariga, asosan, ipak, ilk urta asrlardan boshlab qog’oz chiqarilgan bulsa, g’arb mamlakatlaridan Xitoyga shisha, jundan ishlangan h’ar xil gazlamalar, gilam, palas, oyna, metal, zebi ziynat bezaklari, qimmatbah’o toshlar, lazurit, biryuza, serdalik, h’ar xil dorivorlar, arg’umoq otlar olib borilgan.
Xullos, Buyuk ipak yuli Markaziy Osie xalqlarining siesiy, iqtisodiy, madaniy va savdo soh’asidagi h’aetida katta urin tutgan, ulka xalqlari bu yul tufayli “arb va Sharq duniesi h’amda ularning xujalik ixtirolaridan keng bah’ramand bulganlar.
İpak yuli Markaziy Osie Sharq bilan “arb urtasida vositachilik qilgan. Bir suz bilan aytganda İpak yuli Sharq va “arb xalqlari h’aetida g’oyatda muh’im va tarixiy urin tutgan. U xalqlarni siesiy, iqtisodiy, savdo va madaniy soh’alarda bog’labgina qolmasdan, balki ayni zamonda bu yul xalqlari urtasida tinchlik, osoyishtalik, touvlik, kushnichilik, dustlik va qardoshlarga birodarlik yuli h’am bulgan. Buyuk ipak yuli ananalarini tiklash va unga saykal berish ozod, h’ur, erkin va tinch yashashdan manfaatdor bulgan barcha sof vijdonli fuqarolarning millati, irqi, diniy etiqodidan qati nazar, muqaddas burichidir.