2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

OZBEKİSTON RESPUBLİKASİ OLİY VA ORTA MAXSUS TALİM VAZİRLİGİ

BERDAX NOMİDAGİ QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ


Tarix va huquq fakulteti


Ozbekiston va Qoraqalpog’iston tarixi kafedrasi

Ozbekiston tarixi
(bakalavr yunalishi fakultetlararo guruh’lar talabalari uchun)
fani buyicha
MARUZALAR
Nukus- 2013
Maruza matnini tuzuvchi: tarix fanlari nomzodi, dots. J Xakimniezov
Taqrizchilar: tarix fanlari doktori, prof. B. Qoshanov
tarix fanlari nomzodi, dots. J.Berdiev

Maruza matni «Ozbekiston va Qoraqalpog’iston tarixi» kafedrasi majlisining « 25 » may 2013 – yil № 9 baennomasi tasdiqlashga taqdim etildi.

Kafedra mudiri: dots.J. Xakimniyazv

Maruza matni gumanitar fakultetining uquv metodik kengashi majlisining « 28 » iyun 2013-yil № 11 baennomasi bilan tasdiqlashga taqdim etildi.
Dekan: dots. A. Allamuratov

.Mavzu. Ozbekiston tarixi fani predmeti, nazariy-metodologik asoslari va uni

urganishning ah’amiyati


Reja
. Ozbekiston tarixining predmeti va dolzarb muammolari. Manbalar
. Ozbekiston tarixini eritishning nazariy-metodologik asoslari
3.Vatan tarixini urganishda moddiy va ёzma manbalarning ah’amiyati

 yilning  avgustida Ozbekiston Respublikikasining davlat mustakilligi elon qilindi.Xalqimiz tarixida rivojlanishning yangi davri boshlandi. Ozbekiston iqtisodieti bozor munososatlariga asoslangan demokratik h’uquqiy davlat va fuqorolik jamiyat qurish yuliga utdi.

Xalqimizning kup asrlik tarixi, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan manaviy qadriyatlar tiklandi.
Ozbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov «tarixi bulmagan xalqning kelajagi h’am yuqdir deb aloh’ida takidlab kursatgan edi.
Mustakillik yillarida maktablarda va oliy uquv yurtlarida Vatanimiz tarixini urganishga jiddiy etibor berilyapti.
Tarix fani turli xalqlar qanday yashashganligi, ularning h’aetida qanday voqealar sodir bulganligini urgansa, Оzbekiston tarixi esa shu ona zaminimizda utmishda yashagan xalqlarning h’aeti va ularning rivojlanishi jaranieda sodir bulgan uzgarishlar, voqea-h’odisalar, ularning turmush tarzi, iqtisodi, madaniyati va shu qabilalarni tulashchiga urganadigan h’udud, yani bizning Vatanimiz-deb takidlagan edi Оzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.Karimov,-nafaqat Sharq, balki umumjah’on tsivilizatsiyasi beshiklaridan biri bulganligini butun jah’on tan olmoqda. Bu qadimiy va tararruk tuproqdan allomalar, fozilu-fuzalolar, olimu-ulomolar, siesatchilar, sarkardalar etishib chiqqan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, shu kungacha fayzini, mah’obatini yuqotmagan osoriatiqalarimiz qadim-qadimdan yurtimizda deh’konchilik, h’unarmandchilik madaniyati, memorchilik va shah’orsozlik sanati yuksak bulganidan dalolat beradi.
Оzbekiston tarixi faqat turli bilimlar tarizidagi fan emas, balki bir necha asrlar davomida tuplanib kelgan uzaro ichki qonunyatlar bilan chambarchas bog’langan bilimlar tizimi sifatidagi fandir. Shu manoda u uzining urganish obekti va predmetiga ega bulgan mustaqil fandir.
Vatanimizz h’ududida eng qadimgi davrlardan boshlab yashaetgan ah’oli va ularning joylashuvi bu ah’olining qushni qabilalar va elatlar bilan turli munosobatlari qadimgi mah’alliy ah’olining h’ozirgi uzbek va qoraqalpoq xalqlari paydo bulishiga tasiri, uzbek va qoraqalpoq xalqlari sari paydo bulishining xronologik doirasi va boshqalar Оzbekiston va Qoraqalpog’iston tarixi fanining dolzarb muammolaridir.
Dasmtlabki uzbek davlatchiligining paydo bulishi va rivojlanishi h’am muh’im masaladir. Ayniqsa, mah’alliy qadimgi ah’olining utroqlashuvi va bu jaraen natijasida dastlabki ah’oli manzilgoxlarining paydo bulishi dastlabki manzilgoh’lar rivojlanib ilk shah’arlarga aylanishi dastlabki shah’arlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va mamuriy markazlar sifatida rivojlanishi va nih’oyat ushbu djaraenilarga asos bulgan omillar masalalari nih’oyatda muh’imdir.
Respublikamiz h’ududlaridagi dastlabkt davlat uyushmalarining uzaro va qushni davlatlar bilan turli aloqalari, ularning tarizxiy-geografik h’ududi va chegeralari h’am ancha munozarali mavzu h’isoblanadai.
Vatan tarixini urganishda manbalarning ah’amiyati beqies bulib, bular moddiy va ezma manbalardir. Tariximizning eng qadimgi, yani, ezuvsiz zamonlarga oid davrini urganishda eraxologix, antropologik va etnografik manbalar erdamiga keladi. Bu manbalar topilmalardan iborat bulib, ularga-qadimgi manzilgoh’lar va shah’arlar xarobalari, mozor-qurgonlaar qoldiqlari, turmush va xujalikda ishlatiladigan buyumlar, meh’nat va jangovar qurollar, turli-tuman ashelar kiradi.
Ezma manbalar esa qadimgi ezuvlar, bitiklar va kitoblardan iboratdir. Moddiy va ezma manbalar malumotlarini solishtirib, qieslab tarixni talqin etish muh’im ah’amiyat kasb etadi.
Vatan tarixini eratishda nazariy-metodologik asoslarni bilish katta ah’amiyatga ega. İlimiylik, xolislik, tarixiylik metodlari tarixni eratishning asosiy kaliti h’isoblanadi.
Birinchidan, Оzbekiston tarixining yaxliy kontseptsiyasini yaratish, buni amalga oshirish uchun, bir butun tarixiy jaraenni nisbatan mustaqil bulgan bulaklarga, yani davrlarga bulish va ularni chuqur tah’lil qilish lozim. Eng asosiy vazifalardan yana biri-yangi ezilgan tarixni urganishni tashkil qilishdir. Haqiqatdan h’am mustaqillik yillarida tuplangan bir qancha tarixiy h’ujjatlarni ilmiy asosda umumlashtirish vaqti keldi.
İlmiylik bilan bir qatorda xoloslik turadi. Bunda h’ar bir tarixiy voqea-h’odisalarni tah’lil qilaetganda xolos, h’aqqoniy ravishda urganish eki tarixnavisning xoh’ish irodasidan tashqarida, voqea xodisalar qanday sodir bulgan bulsa, shundayligincha eritish kuzda tutiladi. Xar bir tarix ezuvchi kishi shaxs sifatida uzining muloh’ozolari, idroki va boshqa h’is-tuug’ulari bilan atrofni urab turuvchi muh’it bilan uzviy ravishda bog’liq.
Xolislik talab etadigan qoydalar shundan iboatki, ushbu yunaolishda tarixiy-madaniy taraqqietni (tarixning turli davrolarida) urganish jaraenida bulib utgan eki shu taraqqiet bilan bog’liq bulgan jamaki voqea-h’odisalarni xech bir uzgarishlarsiz, qanday bulib utgan bulsa usha h’olotda talqin va tah’llil etish, tekshirish va xulosolar chiqarib yah’lit h’olga keltirish uta muh’imdir. Bu h’olotda aniq manbaviy asoslarga tayanish, tarixiy jaraenilarning uzaro chambarchas bog’liqligini asoslash lozim buladi. Bu jarenda h’ududlar urtasidagi rivojlanish jaraenilarini uzaro solistirish, qieslash va taqqoslash faqat ijobiy natijalar berishi tabiiy h’oldir.
Оzbekiston tarixini urganishning metodologik asoslaridan yana biri bu voqea va h’odislarni dialektik tarzda urganishdir.
Diolektika olam yagona va yaxlit, unda sodir buladigan h’odislara, voqealar umumiy va uzaro bog’lanishda, uzluksiz h’arakatda, ziddiyatli taraqqietda buladi deb, talim beradi.
Bu metod Оzbekiston tarixini urganishda uni tulaligicha, voqea-h’odislarni bir-biri bilan bog’liklikda, ayrim tarixiy voqelikni urgatuvchi fanlarni h’am bir butunlikda, uning bulaklarini ajratib olmaslik va voqea-h’odisalarni doimo uzgarishda, rivojlanishda urganishni taqozo qiladi.
Undan tashqari dialektik metod Оzbekiston va Qoraqalpog’iston tarixini avvolo Оrta Osie, qolaversa, jah’on xalqlari tarixi bilan bog’liq h’olda urganishni taqozo etadi. Chunki mavjud bulgan h’ar bir xalq, millat eki elat faqat uziga xos xususiyatlari bilan butun insoniyat taraqqietida umumiy bog’lanishdadir.
Haqiqatan h’am, uzbek va qoraqalpoq xalqlarining siesiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishi jah’on tarixiy taraqqietining ajralmas qismidir. Chunki eng qadimgi davrlardan boshlab yaqin utmishga qadar Urta osie, sharqiy Turkiston, Ettisuv, Eron, Afganiston, Shimoliy Hindiston kabi h’ududlar urtasida yagona iqtisodiy va madaniy makon mavjud edi.
Оzbeksiton tarixini urganishda tarixiylik metodi h’am aloh’ida urin egallaydi. Bu metod tarix jaraenida sodir bulgan voqea-h’odislarni urganishda ketma-ketlikni talab qiladi.
Bir voqea-h’odisa bilaen boshqasini sabab-oqibatli bog’lanishi h’am kursatiladi. Tarixiylik voqea-h’odislarni qay tarzda sodir bulganligini, jamiyat rivojlaniida ayrim shaxslar va ularni roli tug’risida tug’ri, h’aqqoniy fikr yuritishga urgatadi.
Tarixiylik metodologiyasi xalqning utmishiga, h’ozirgi zamoni va kelajagiga yagona tarixiy jaraen sifatida utmish h’ozirgi zamonni tayerlaydi, h’ozirgi zamon kelajakni yaratadi, degan taraqqiet qonuni asosida qarashni talab qiladi.
Har tamonlama etuk, komil insonni tarbiyalashda Uzbekiston tarixining urni kattadir. Manaviyatini tiklashi, tug’ilib usgan yurtida uzini boshqalardan kam sezmay boshini baland kutarib yurishi uchun,-deya takidlagan edi Prezident İ.A.Karimov-albatta tarizxiy xotira kerak. Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson. Kim bulishidan qatiy nazar, jamiyatning h’ar bir azosi uz utmishini yaxshi bilsa, bunday insonlarni yuldan urish, h’ar xil aqidalar tasiriga olish mumkin emas. tarix saboqlari insonni h’usherlikka urgatadi, irodasini mustah’kamlaydi.
Kamil inson tushunchasiga yurtboshimiz yana shunday tarif beradilar Kamil inson deganda biz avvolo onga yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan uzgalarga ibrat buladigan bilimli, marifatli kishilarni tushunamiz. Xar tomonlama etuk, komil insonni tarbiyalashda Uzbekiston tarixi­ning urni kattadir. Komil inson tushunchasiga Yurtboshimiz yana shunday ta­rif beradilar:"Komil inson deganda biz avvalo ongi yuksak, mustakil fikrlay oladigan, xulk-atvori bilan uzgalarga ibrat buladigan bilim­li, marifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi-kochdi gap­lar bilan aldab bulmaydi, u xar bir narsani akl-mantik tarozisiga solib kuradi, uz fikr-uyini, xulosasini mantik asosida kurgan kishi etuk odam buladi".
Bugungi kunda xalkning, ayniksa, ёshlarning manaviy ruxini mustaxkamlash va rivojlantirish borasidagi ishlar davlatning oldida turgan muxim vazifalaridan biri bulib kolmokda. Manaviyat, manaviy barkamollik shundaygina kishi ruxiga kirib kolmaydi. Unga xar kuni va xar soatda tin­may sabr-bardosh bilan mexnat kilish orkali etishish mumkin. Bu xayrli ishda Uzbekiston tarixini urganishning urni bekiёsdir.
Utmish shunday boy tarixiy tajriba manbadirki, odamlar unda urgana­dilar, tajribaga ega buladilar va undan ilxom oladilar. Xozirgi kunda tarixni bilish kundalik nazariy va amaliy vazifalar echimini topishda za­ruriy vosita xisoblanadi.
Tayanch tushunchalar.