2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

TAYaNCh TUShUNChALAR
Tug’luq Temur, Movaraunnaxrdagi siesiy vaziyat, Amir Temur, Loy jangi, İlesxuja, Sarbadorlar, Temur davlati, xarbiy yurishlar, Tuxtomish, Anqara jangi boshqaruv tizimi, Temur tuziklari temuriylar Shoh’ruh’, Ulug’bek, Abusaid uzaro urushlar, Sudlton Xusayn Boyqaro, Navoiy. Amir Temur davrida fan va madaniyat. Ulug’bek, Navoiy.


ADABİETLAR
1. Karimov İ.K. Amir Temu davridagi bunedkorlik va h’amkorlik ruh’i bizga namuna bulaversin. Asarlar. 4 tom, T,, 1996
2. Karimov İ.A. Amir Temu h’aqida suz. T.1996
3. Temur tuziklari T.1991
4. Nizomoddin Shomiy. Zafarnoma. T. 1996
5. Sharuffiddin Ali Yazdiy. Zafornoma. T.1994
6. Muminov İ. Amir Temurning Urta Osie tarixida tutgan urni va roli T. 1993
7. Uzbekiston tarixi T. 2003,2006

-mavzu. Turkistonning xonliklarga bulinib ketishi, uning sabablari va oqibatlari

Reja
. XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr boshlarida Movaraunnaxrdagi ijtimoyi-siesiy ah’vol. Sheyboniyyalar sulolasi xukmronligining urnatilishi
. Turkistonning uch xonlikka bulinib ketishi, uning sabablari va oqibatlari
. Buxoro amirligi, Xiva va Quqon xonliklarining ijtimoyi-siesiy ah’voli

XV asr urtalariga kelib temuriylar davlatining tarqoqligi kuchaydi. Bu davrda Mavarounnarning shimolida - Dashti Qipchoqda kuchmanchi uzbeklar davlati tashkil topdi.

XV asr mobaynida Dashti qipchok uzbeklari bilan Temuriylar urtasida tuxtovsiz kurash ketdi, oqibatda XVI asr boshida bu kurash Temuriylar davlatining engilishi bilan tugadi. Dashti Kipchoqdagi kuchmanchilar davlatining asoschisi Abulxayrxon  yildan  yilgacha xukmronlik qildi, sung bu davlat siesiy inkirozga uchrab (parchalanib) tarkilib ketdi.
XV asrning oxirida Abulxayrning nevasi Muxammad Sheyboniy bobosining davlatini taklab, tez orada Utror, Sayram, Yassa (Turkiston), Sig’noq shaxarlarini bosib oldi va  yilda Mavarounnaxrga jilliy xarbiy xarakatlar boshladi.
Muxammad Sheyboniyxon  y. Samarqand shaxrini jangsiz egalladi.
Esh Temuriy shah’zoja Zaxiriddin Muxammad Bobur Sheyboniyaxonning asosiy raqibi buldi. Bobur shaxar axolisining qarshi kuzgolonidan foydanib  yilning oxirida Samarqand taxtini egallangan edi.  yilning bah’orida bulib utgan jangda Bobur engiladi va Samarqand ikkinchi martoba Sheyboniy kuliga utadi.
Sheyboniyxon  y. Urganchni.  y. may oyida Xirotni egalladi va qisqa vaqt ichida Sardaredan to Markaziy Afgonistongacha bulgan katta xudud Sheyboniyxon kuliga utdi.
Sheyboniyxonning janub tomon yurishlari Eron shoxi İsmoil  tomonidan tuxtatildi.  yil Marvdan  ki joyda İsmoil  ning  ming kishilik kushinlari kuchmanchi uzbeklar kushinishi tor-mor keltirdi. Sheyboniyxon xaloq buldi. Natijada Xuroson va Xorazm İsmoil xukmronligiga utdi. İsmoil erdami bilan Bobur yana Samarkandni egalladi lekin Gijdivon yakinida bulgan jangda Bobur kushinlari mag’lubiyatga uchradi va nih’oyat Mavarounnaxrga bulgan davalaridan voz kechib, kichik bir otryadi bilan Xindistong’a yul oladi va  yil Xindistonning Lah’or shah’rini,  yil Deh’li Agra shah’arlarini egalladi va h’ozirgi Bangladesh, Pokiston, Xindistonning shimoli va Afganiston xududida Buyuk Boburiylar saltanatiga asos saldi, bu davlat XIX asrgacha ( yil) yashadi.
Muxammad Sheyboniyxon vafotidan keyin mavaraunnaxrda markaziy xukumat ancha zamflashdi.  yildan Buxoro xumkdori Ubaydulla Sulton buldi,  yilda u butun markazlashgan uzbek davlatining Oliy xukmdori etib saylandi.
XVI asrning ikkinchi yarmida Sheyboniy avlodlaridan bulgan Abdullaxon  ning mavkei ancha mustaxkamlandi. U uzbek kabilalari biklarining va musulmon ruxoniylarining erdamida  yilda Buxoro taxtini kulga kiritdi. U kuchli Sheyboniylar davlatini qayta tiklashni uz oldiga maqsad kiliyu kuyigan edi.
 y. Abdullaxon uzimi barcha uzbeklarning xoni deb elon kildi. Bu paytga kelib Abdullaxon deyarli butun Markaziy Osie erlarini uz kul ostiga birlashtirishga muvaffaq bulgan edi.
 y. Xorazm xam Abdullaxon  mulklariga kushib olindi.
 yilda Abdullaxon  vafot etgach uning ug’li Abdulmumin uzoq vaqt h’okimiyatni saqlab qalolmadi va  yilda h’okimiyat boshqa sulola vakillari kuliga utdi.
Abdullaxon  davrida Sheyboniyxon davlatining paytaxti sifatida Buxoro mustaxkamlandi va siesiy, mamuriy, iqtisodiy markazga aylandi. Shu davrdan boshlab mamlakat Buxoro xonligi deb atala boshlandi.
Sheyboniylar davrida h’okimiyat tepasida xon turardi. Davlat bir necha viloyatlarga bulingan bulib, ularga sultonlar boshchilik kilar edi. Poytoxt Samarqand shah’ri edi va Abdullaxon (-) davrida Buxoroga kuchirildi.
Sheyboniylar davlati, ayniksa, Abdullaxon  davrida chet davlatlar bilan siesiy aloqalarini kengaytiradi.
Sheyboniylar davlatida xujalikning asosi deh’konchilik bulib, dexkonlar asosiy ishlab chiqaruvchi kuch edi.
Er egaligi munosabatlari eskicha kolib, erlarning asosiy kismi avlat erlari bulib, uning egasi davlat boshligi-xondir.
Zodagonlar egallagan davlat erlarining shokllari xar xil, suyurgol, iqta, tanh’o va boshkalar edi. Suyurgol xukmron sulola azolari, yirik davlat arboblari va xarbiy kumondonlarga berilib ular erni tulig’i bilan uzlari boshkarardi va soliqlar yig’ib oladi va bir qismini davlat xazinasiga topshiradi. İqta erlari xukmron xon avlodlariga, yirik davlat va xarbiy arboblarga berilgan.
XVI asrdan boshlab Markaziy Osieda yangi feodal er egaligi tanh’o, kichik xizmatkarlarda beriladigan erlar paydo buldi.
Feodal er egashligining oloh’ida kurinishini vaqf erlar tashkil kilgan.
Sheyboniylar davridagi aloh’ining asosiy kismini deh’konlar, yarim kuchmanchilar va kisman kuchmanchi chorvadorlar tashkil etardi.
Sheyboniylar davlatida deh’konchilikdan tashqari shah’ar xujaligi xam aloh’ida urin tutadi. Samarqand Buxoro, Toshkent Markaziy Osiening siesiy, iqtisodiy, madaniy markazi bulib kolavredi.
Bu davrga kelib iqtisodiy va madaniy yuksalish natijasida Toshkentning makei oshdi. Barakxon madrasasi (Hozirgi mavarounnaxr musulmonlari markazi eki Xistimom), Kukoldosh madrasasi kurildi.
XVI asr shaxarlarida xunarmandchilik rivojlanib, uning maxsuloti keng ommaning talablarini kondirishga karatildi. Sheyboniylar davlatida kuchli rivojlangan xujalik soh’asi tukimachilik buldi.
Samarqandda qog’oz ishlab chikarila boshlandi. Qog’oz sifati shunchalar yuqori ediki bu h’aqda Bobur Jaxonda eng yaxshi qog’oz Samarqandda tayerlangan, deb egadi.
Sheyboniylar davrida deh’konchilik, xunarchandchilikning umuman, shaxarlar xaetining rivojlanishiga Markaziy Osie xonliklarining tashki va ichki savdosh h’alqaro aloqalarining kengayishi muxim ah’omiyatga ega buldi. Markaziy Osie xonliklarining Xindiston davlati, Turkiya va Rossiya bilan iqtisodiy xamda diplomatik aloqalari rivojlandi.
Buxoro, Samarkand, Toshkent va boshqa shaxarlarda XVI asrda xaet yuksak darajada bulib, ular siesiy, iqtisodiy markaz bulibgina kolmay, balki madaniy turmush uchog’i xam edi.
Sheyboniylar kuplab yangi binolar kurib, ularni madrasa va machitlar ixtieriga topshirdilar. Faqat Abdullaxon  davrida  dan ortiq xar xil binolar kurilgan.
Markaziy Osiening ijtimoyi-siesiy xaetida bu davrda xar xil darvishlar uyushmalarini birlashtirgan sufiylik muxim urin egalladi. Bular orasida g’oyat katta tasirga ega bulini Muxammad Baxuaddin Naqshbandiy insonni meh’natga va h’alollikka chaqirdi. U Dil va eru, dast ba kor, yani İmoningni dilga er tutub, kungilni ishdan ayirma,-deydi.
Bu davrda h’irotlik Binoiy fors tilida, Muxammad Solih’ turk tilida Shayboniyxon tug’risida tarixiy badiiy asarlar yaratdi.
Usha davrdagi tarixchilardan Hofiz Tanish Buxoriy fors- tojik tilida Abdullnoma asarini yaratdi. XVI asr boshlarda Bobur tomonidan yaratilganBoburnoma(-yy) asari jah’onshumul tarixiy ah’amiyatga egadir.
XVI asr boshlarida Dashti-Qipchoq ubeklarining Movarouunah’rga kirib kelishi bilan uzbek xalqi ajdodlariga yana bir qancha qabilalar kelib qushildi va Uzbek degan nomga ega buldi.
XVI asrning oxrlaridan, aniqrog’i  yildan boshlab Markaziy Osieda yangi sulola Ashtroxoniylar sulolasi h’ukmronligi boshlandi. Bu suloloning asoschisi Chingiziylar avlodidan bulgan Jonibek Sulton edi. Uning ajdodlari Oltin Urda inqirozidan keyin Astraxonga h’ukmronlik qilinshgan.
--yillarda Buxoro taxtiga Jonibek Sultonning urtancha ugli Boqimuh’ammad utirdi. -yilda Boqimuh’ammad vafotidan sung taxtga uning ukasi Valimuxammad utirdi. uning davrida beklarning uzaro urushlari kupayib ketdi.  yilda Valimuxammadning jiyani İmomqulixon(Boqimuxammadning ug’li) amakisini taxtdan ag’darib uzi utirdi (- ). İmomqulixon davlatini birmuncha kengaytirishga mufaffaq buldi.
İmmqulixon kuchmanchilarga qarshi muvaffaqiyatli kurashlar olib bordi. uning h’ukmronlik davri Buxoroda xon h’okmniyatining nsibatan kuchayish davri buldi.
- yillarda İmamqulixonning ukasi Nodir muxammad taxtda utirdi. Lekin uning seesatidan norozi feodal zodagonlar fitna uyushtirib uni taxtdan ag’dardilar va ug’li Abdulzizonni xon qilib kutardilar. uning davrida Xiva bilon uzoq urushlar olib borildi, bu urushlar mamlakat h’aetiga qattiq tasirkurasatdi.
-yilda taxtga utirgan Abdulazizxonning ukasi Subxonqulixon davrida xivaliklarning h’ujimlariga birmuncha barh’am berildi. Lekin bu davrda h’am mamlakatda ichki tartibsizliklar h’ukm surardi. -yilda Subxonqulixon vafot etib urniga Ubaydullaxon taxtga utirdi(-) Ubaydullaxon feodallarning uzboshimchiligiga chek quyishga, markaziy h’okimniyatni kuchaytirishga h’arakat qilgan suungi Ashtarxtoniylardan edi. Lekin u  yilda uyushtirilgan fitnada ultirildi. Taxtga Ubaydullaxonning ukasi Abulfayzxon utiradi (-) Abulfoyizxon davrida markaziy h’okimniyat uz ah’amiyatini yana yuqata berdi. Uning davrida mamlakatni boshqarish mang’it urug’lvari tomanidan qullab-quvvatlangan va feodallar orasida obruyga ega bulgan Muxammad h’akimbiy quliga uta boshladi.
-yilning boshlarida mamlakatga Eron shoh’i Nodirshoh’ 9ujum qilib xonlik eronlikka katta soliqlar tulab turiushga majbur buldi. Bu davrda Muxammad Hakimbiyning mavketi yanada oshdi. -yilda Abulfayz vafot etdi. Bundan sung Abdulmumminning va Ubaydulla III ning qisqa vaqtlik h’ukmronligidan sung Ashtroxoniylar suloloasi h’ukmronligi tugadi.
-yilda mang’itlardan chiqqan Muxammad Hakimboyning ug’li Muxammad Rah’im amir unvoni bilan taxtni egalladi va u  yilga qadar h’ukm surgan mangitlar sulolosining asoschisi buldi.

Ashtraxoniylar h’ukmronligi davri siesiy taraqoqlikning avjiga chiqqan davri buldi. Shayboniylar davriga qaraganda ashtroxoniylar davrida mah’alliy beklarning ushboshimchaliklari ancha kuchaydi.

Mamlakat viloyat va tumanlarga bulingan bulib h’okimniyat tepasida xon turardi. davlatdagi eng martabali lavozm otaliq edi.
Mamlakatda uzaro urushlar tufayli h’unarmandchilik, ichki va tashqi savdoning rivojlanishi uchun etarli shart-sharoit yuq edi.
Lekin, shunga qarmasdan, xalq uz h’unarini va imkoniyatlarini saqlab qoldi.
Bu davrda Markaziy Osie Rossiya, Hindiston, Eron, Afg’oniston, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo aloh’alarini olib bordi.
XVII-XVIII asrda memorchilik soh’asida bir muncha siljishlar ruy berdi. Samarkandta yirik feodallardan biri Yalantuyshbiy buyrug’i bilan XVIII asrda Sherdor va Tillakori madrasalari qurilgan.
Buxoroda Abdullazizxon madrasisi qurildi. Badiiy adabiet va trix ilmi soh’asida bir muncha muvaffikiyatlar kuzga tashlanadi. XVII asrning boshida ijod qilgan Sayido Nasafiy bu davrning yirik shoirlaridan edi.
tarixchtilardan Mah’9mud ibn Vali Axborotlar asosida sirlar dengizi asarini, Muxammad ibn Buxariy Ubaydullonoma asarini ezdi.
Ashtroxoniylar davrida feodallar urtasidagi uzaro urushlar h’addan zied keskinlashib ketdi. XVIII asrning boshlarida (birinchi choragida) yuqaridagi sisesiy voqealar, xonavoyranlik, uzaro urushlar Markaziy Osie h’ududida uchta mustaqil xonlikning paydo bulishi bilan yakunlanadi.
Muxammad Rah’imboy h’ukmronligi davridan boshlab Buxoro xonligi amirlik deb atala boshlandi. Muxammad Rah’imboy savdo va er egaligi bilan oloqalar bulgan feodallar manfaatiga mos ravishda markazlashtirish siesatini amalga oshirdi.
 yilda  martda Rah’imboy vafotidan sung Buxoro taxtiga utirgan Donielbiy davrida yirik er egalarining markaziy h’okimniyatga qarshi kurashi yana avj olib ketdi.
-yilda Buxoroda quzgolon kutarilib, quzg’olon jaraenieda mingga yaqin kishi h’alok buldi, natijada Danielbiy h’okimniyatni shah’ar ah’olisi orasida obruliroq bulgan uz ug’li Shoh’murodga topshirishga majbur buldi.
--yillarda h’ukmdorlik qilgan Shoh’murod davrida turtta isloh’ot moliya, sud, mamuriy va h’arbiy isloh’atlar utkazildi.
Donielboy va uning ug’li Shoh’murod h’ukmdorlik qilgan davrda Buxoro amirligi nisbatan mustah’kamlandi. Shoh’murodning vorisi Amir Haydar (-) davrida ichki nizolar va kushni mamlakatlar bilan ziddiyatlar yana la kuchaydi.
Amir Haydar vafotidan keyin -yilda Buxoro taxtiga uning uchunchi ug’li nasrullo chiqdi. U  yilgacha h’ukmdorlik qildi. Nasrullo nih’oyatda beshafqat bulganligi uchun h’am xalq orasida Kassob amir deb ataldi.
Amir Nasrullo uz h’ukmronligini Buxoro amirligidagi feodal tarqoqlikni tuxtatish uchun kurashdan boshladi.
Shu bilan birga amir Nasrullo kushni Quqon va Xiva xonliklariga qarshi h’am uzluksiz urushlar olib bordi.
XIX asrning boshlarida Zarafshon va Qashkadare voh’olaridan tashqari surxondarie viloyati, h’ozirgi Tojikiston h’ududidagi Hisor, Hujand, Panjikent va Zarafshan daresining yuqari oqimi, janubiy Turkistonning murg’obogacha bulgan barcha erlari h’am buxoro amirligiga kirar edi.
Buxoro amirligi ah’olisining soni XIX asr boshlarida salkam ikki million kishiga, Buxoro shah’rida esa  ming kishiga etib bordi.
Samarkandda  ming ah’oli yashar edi.
Qishloq h’ujaligining bosh tarmog’i sug’orma deh’konchilik bulib, asosan boshoqli ekinlar ekilardi. Amirlikda ah’olidon h’iroj, zakot qabi asosiy soliqlar olinardi.
XVII asr Buxoro xronligida iqtisodiy va siesiy tushkunlik kuchaygan davrda Fargona voh’asi xonlikdan aloh’ida ulka sifatida ajralib chiqdi. XVIII asrning boshlarida, yilda uzbeklarning ming urug’idang chiqqan Shoh’ruh’biy Qukon xonligiga asos soldi. XIX asrning birinchi yarmiga kelib Quqon xonligiga Toshkent, Turkiston, Urtatepa, Hujand kushib olindi.
Quqon XIX asrning birnchi yarmida shimolda Rossiya bilan g’arbda Xiva va Buxaro bilan janubda Qoratepa, Darboz va Qulob bilan sharqda Sharqia’ Turkiston bilan chegarodosh edi.
Quqon xonligi ah’olisining soniXIX asr urtalarida  million ga yaqin edi.
XIX asr urtalarida Quqon xonligida kupgina shah’arlar bulib, ular orasida Quqon, Toshkent, Andidjon, Marg’ilon, Hujand, Ush, Chimkent, Turkiston yirik siesiy iqtisodiy, madaniy va h’arbiy markazlar h’isoblanardi. Xonlikning poytaxti Quqonda  mingga yaqin ah’oli yashardi.  mingga yaqin ah’oli yashaydigan Toshkent uz ah’amiyati jih’atidan xonlik poytaxtidan keyin ikkinchi urinda turardi.
Amudariening quyi oqimida joylashgan Xoazm qadimiy deh’konchilik markazalaridan biri h’isoblanadi.
XVI asr boshida Xorazm muxammad Shayboniyxon davlati tarkibiga kiritildi.
 yilda Shoyboniyxon vafotidan keyin Xorazm Eron shoh’i İsmoil Safoviy h’ukmronligi ostiga tushib qoldi.  yilda bu erda yana Dashti qipchoq vakillaridan bulgan Elborisxon Xorazm taxtni egalladi va Xorazm xonligi paydo buldi.
XVII asrning birinchi yarmida Arab Muxammad h’ukmdorligi davrida xonlikning poytaxti Urganich shaxridan Xiva shah’riga kuchirildi.
XVIII asrning boshida Rossiya davlati Xiva xonligini uz tasiriga buysundirishga urinib kurdi. Shu maqsadda Rossiya podshosi Petr I - yillarda A.Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida ekspeditsiya uyushtirdi, lekin u muvaffaqmiyatsiz tugadi.
VVIII asr urtalarida Xiva xonligida seiesiy parokandalik avjiga chiqdi va XVIII asrning  yillarida Xiva xonligida h’okimniyatni uzbek qung’irotlari asta sekin uz qullariga ola boshladilar.
--yillarda h’ukmronlik qilgan Muxammad Rah’im I Xiva xonligini birlashtirishni noh’oyasiga etkizadi.