2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

TAYaNCh TUShUNChALAR
Somoniylar, Qoraxoniylar, Xarazshoxlar Bayt ul h’ikma, mashh’ur allomalar, mug’ullar bosqini davridagi madaniy inqiroz, Beruniy, Al-Xorazmiy, İbn Sino.
Adabietlar
. Karimov İ.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq, T,.
. Karimov İ.A. Uzbekiston buyuk kelajak sari, T.
. Buyuk siymolar, allomalar(, kitob) T,,
. Nizomulmulk. Siesatnoma. T. 
. Axmedov B. Tarixdon saboqlar, T.
. Uzbekiston tarixi, T. 2003,2006

-mavzu. Amir Temur va Temuriylar davlatining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy turmushi

Reja
. Amir Temurning markazlashgan davlat tuzish uchun kurashi va xartiy yurishlari
. Mavarounnaxr va Xuroson temuriylar davrida
. Temur va Temuriylar davrida madaniy turmush
Turkistonning buyuk farzandi Amir Temurning siesiy faoliyatiga va h’arbiy yurishlariga bog’ishlang’an adabietlar juda kup, XIV-XV arslardagi tarixiy asrlar orasida Sharafuddin Ali Yazdiyga tegishli Zafarnoma aloh’ida urin egollaydi. Yazdiy Temur xaetining sunggi yillarida uning bosh devonida xizmatda bulib, Temurning Kichik Osie mamlakatlariga bulgan yurishlarida qatnashgan.
Sovetlar davridagi tarixiy asarlarda Temurga va uning tarixda tutgan urniga keskin salbiy bah’o berildi.
Amir Temurning siesiy maydonda paydo bulishi XIV asrning  yillaridan boshlandi. Bu davrda, yani XIV asrning urtalarida Chag’atoy ulusi ikki kismga mavarounnaxr va Mug’ulistong’a bulinib ketgan edi. Har ikkala xududda h’a siesiy parokandalik kuchayib chingizshiy shaxzodalar urtasida xokimiyat uchun kurali avj olgan edi. Chig’atoy ulusining h’ar ikkala kismi mayda mustaqil beklarga bulinib ketdi. Ulusning “arbiy kismida h’okimiyatni asosan turk-mug’ul qabila boshliqlari egalladigan. Mısalan, Kesh shaxri va viloyat amir Xoji Barlos, Xujand viloyati Boyazid jaloir, Balx viloyati Amir Qozag’onining nabirasi Amir Xusayn kuliga utdi. Ana shunday bir qiyin siesiy vaziyatda Soh’ibqiron Amir Temur tarix saxnasiga chiqdi.
Amir Temur 1336 yil 9 aprelda Keshga qarashli Xuja İlg’or (h’ozirgi Yakkabog’ rayoni) qishlog’ida barlos beklaridan biri Amir Tarag’ay ibn Barqal oilasida dunega keldi. Temurning bolaligi va uspirinlik yillari Keshda utdi.
1350-1360 yillar oralig’ida Amir Temur Temur unchalik katta bulmagan otliqlar, yaxshi qurallangan kishilar guruh’ini tuzdi.
1360-1361 yillarda Mug’uliston h’ukimdori h’oqon Tug’luq Temur h’ech qanday qarashiliqsiz Movarunnaxr erlariga bostirib kiriganida bu erdagi mah’alliy beklar, jumladan, kesh h’okimi Hoji Barlos h’om Xurosonga qochadi. Vatanvarlik, milliy g’urur va iftixor h’issieti qalbida jush urgan esh Temur uz ona tuprog’ini dushman quliga bermaslik uchun Tug’liq Temur xizmatiga kirishga majbur buladi va bu xizmati evaziga Kesh viloyati erlariga h’okimlik qilish uchun erliq oladi.
Tug’luq Temur 1361 yilda Movarunnaxrni boshqarishni ug’li İles xujaga topshirganida Temur İles xujaga xizmat qilishdan bosh tortadi va usha vaqtda Balx h’okimi bulib turgan Amir Xusayn bilan ittifoq tuzib, mug’ullarga qarshi kurash İles xuja boshlaydi.
1365 yilda qushinlari bilan ittifoqdoshlar Amir Xusayn va Amir Temur qushinlari urtasida Toshkent va Chinoz oralig’ida mashxur loy jongi bulib utdi va bu jangda ittiıoqdoshlar mag’lubiyatga uchraydi.
Lekin mug’illar Samarkand shah’rida sarbardorlar qarishiligiga tuch kelib Movaraunnah’rni tark etib ketishga majbur buladilar.
Bu davrda Movaraunnaxrda ijtimoiy-ijtimoiy ah’vol og’irlanib, mamlakatda uzaro urushlarga barh’am beradigan markazlashgan davlat barpo etish tarixiy zaruryatiga aylanib qolgan edi. Buni chuqur anglab etgan Amir Temur Mavrunnaxr h’ukimdori Amir Husaynga qarshi kurash olib borib 1370 yilda Movaraunnaxr taxtini egalashga muvaffiq buldi. Temur markazlashgan davlatni barpo etish maqsadida Kesh shah’ridan Samarkandga kuchib utib, uni Mavoraunnxrning poytaxtiga aylantiradi va jangovor milliy qushin tuzadi.
Temur davlat boshqaruvida, ichki va tashqi siesatda asosan uz qushinlariga suyanganligi sababli h’arbiy isloh’atni amolga oshirishga ayniqsa etibor qaratadi. U qushinlarini unlik, yuzlik, minglik kabi askariy birikmalarga bulgan.
Temur Movaraunnaxr taxtni egallagan vaqtdan boshlab, uz davlati chegeralarini kengaytirishga kirishadi. Shu maqsadda u Amudare va Sirdarie oralig’idagi erlarni uz tasarrufiga oladi.1388 yilda Xorazmni buysintiradi.
Temur uzining uch yillik (1386-1388), besh yillik (1392-1398) yurishlari davomida Eron va Xurosonni uz tasarrufiga oladi.
Temur Movaraunnaxrning tula mustakilligiga erishishi uchun mug’ul xonlari h’avfini tugatish zarurligini tushindi va 1389 yilning baxoridax Sirdarie buyidagi Zarnuq tumanida, 1391 yilning ezida Samara shah’ri bilan Chistopol urtasidagi Qunduzga degan joyda, 1395 yil 15 aprelda Kavkazdagi Terek daresi buyida Oltin Urda xoni Tuxtamish bilan uch marta jang qilib uni mag’lubiyatga uchratdi. Amir Temur 1398 yilda Hindistolnga qilgan yurishda Deh’li shah’rini, 1400 yilda Suriyaga qilgan yurishida Halab va Baytun shaxarlarini, 1401 yilda Damashq shah’rini egallaydi.
1402 yilda usmoniylar imperiyasining sultoni yildirim Boyazidga qarshi yurishida uni mag’lubiyatga uchratdi.
Temur 1404 yilning oxrida katta qushin bilan Xitoy safariga otlandi. Yulda Temur betob bulib uning qushinlari 1405 yilning yanvar oyida Utror shaxrida tuxtaydilar va shu erda 1405 yilning 18 fevralida Amir Temur vafat etadi.
Buyuk soh’ibqiron Amir Temur uzining 35 yillik h’ukromligi davrida markazlashgan katta davlat tuzishga muvaffaq buldi.
Temur turk-mug’ul ananalariga amal qilgan h’olda uz davlati h’ududlarini suyurg’ol (ulus) tariqasida inom qilish yuli bilan boshqargan va Movaraunnaxrdan tashqaridagi erlarini turt ulusiga bulib, farzandlariga inom etdi.
Uluslar urtasida uzaro nizolar kelib chiqmasligi uchun ularning faoliyatini doimo uzi nazorat qilib turadi. Amir Temur h’ukmronlik qilgan davrida davlatning markaziy mamuriyat boshida devonbegi, arkbegi va turt vazir turgan.
Erga egalik shakllari-suyurg’ol erlar, vaqf erlar, jamoa erlari edi. Amir Temur davrida asosiy soliq daromad solig’i-xiroj bulib, u olinadigan daromadning uchdan bir qismiga teng bulgan.
Amir Temur mamalakat obodchiligiga juda katta etibor berdi.yu Mug’ullar tomonidan vayron qilingandan sung 150 yildan keyin Samarkand qayta tiklandi. U poytaxtga aylantirilib bu erda dunenining yirik shaxarlaridan keltirilgan binokorlar, memorlar tomanidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar bino etildi. Soh’ibqironning ona yurti Keshga h’am katta katta diqqat-etibor qaratildi. Bu shah’arda Oqsaroy, jome masjid, madrasalar barpo etildi. Turkiston shah’rida Xoja Axmad Yassaviy maqbarasi bunied etildi.
Buxaro, Shaxrisabz, Toshkent kabi shah’arlar savdo va h’unarmandchilik markazalari sifatida rivojlanib bordi. Savdo yullari rivojiga, uning tinchligiga keng etibor berildi. Amir Temur chet davlatlar bilan aloqani keng yulga quydi. Soh’ibqironning Yildirim Boyazid ustidan bulgan g’alabalaridan sung Frantsiya, Angliya, Genuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol almashishni taklif etgan. Bu davlatlarning h’ukmdorligi soh’ibqirion bilan siesiy, iqtisodiy, savdo aloqalari urnatishga intilganlar. Ular soh’ibqiron h’uziriga muntazam elchilar yuborib turganlar.
Amir Temur davridla diniy ilmlar va duneviy fanlar barqaror bulgan.
Temur davridlagi ilm-fan, memorchilik, sanat soh’alari uz davriga nisbatan uta darajada rivojlanib, yuksak manaviy boylik boylik darajasiga kutarildi.
Amir Temur va temuriylar davrida ezilgan tarixiy asarlar anchagina bulib, ular orasida Temur tuziklari buyuk jah’ongir h’aetiga va faoliyatiga bag’ishlangan asarlar ichida shuh’basiz, aloh’ida ah’amiyat kasb etadi. Temur tuziklarining Sharq yulduzi jurnali 1989 yilda chop etgan forschadan tarjimosiga ezib bergan uz muqaddimisida prof. Buriboy Ah’medov bunday deb qayd etadi Mutaxassis olimlarning ( A.A.Semenov, Ch.Re, E.G.Braun va boshqalar) suzlariga qarag’anda, Temur tuziklari boshda turkiy tilda ezilgan va uning bir nusxasi Yaman h’okimi Jafar poshaning kutubxonasida saqlangan (Sharq yulduzi, 1989, 8 son 128 bet).
Temur tuziklari ikki qism, 56 ta banddan iborat tarixiy va h’uquqiy asar bulib, unda soh’ibqironning davlat tuzilish va mamlakatlarni boshqarish xususidagi nuqtai nazari baen qilindi. Bu asardan kuplab sharq h’ukmdorlari uzlarining faoliyatlari davomida foydalanganlar va unga yuqari bah’o berganlar.
Tuzuklarning birinchi qismida Amir Temurning bolalik davridan to vafotiga kadar (1342-1405-yil 18-fevral) kechgan h’aeti va ijtimoiy-siesiy faoliyati, uning Movaraunnaxrda markaziy h’okimniyatni qulga kiritishi, ijtimoiy tarqoqlikka barh’am berishi va markazlashgan davlat tuzishi, Oltin Urda xoni Tuxtamishxon ustidan g’alabasi, nih’oyat, buyuk jah’ongirning Ozarbayjon, Turkiya va Hindistonga qilgan h’arbiy yurishlari baenn etilgan.
İkkinchi qismi Soh’ibqironning nomidan aytilgan va uning toju-taxt vorislariga atalgan uziga xos vasiyat va pandu nasixatlaridan ibaratdir. Unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toju-idora egalarining burchi va vazifalari, vazir va qushin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar va boshqa mansabdorlarning toju-taxt oldida kursatgan aloh’ida xizmatlarini taqdirlash tartibi va h’oqazolar xususida gap boradi.
1405 yilda Amir Temur vafotidan sung uning yirik davlati parchalana boshladi. Buning asosiy sababi-temuriy shah’zodalarning taxt uchun uzaro kurashlari edi. Temurning nabirasi Pirmuxammad valiah’d qilib qoldirilgan bulsa da, kupgina amirlar va amoldarlar uning h’ukmronligini tan almadilar. Temurning boshqa bir nabirasi Halil Sultan Samarkand taxtini egalladi.
Temurning ug’ullaridan biri Shaxrux uzoq tortishuvlardan sung 1409 yili temuriylar davlatining oliy h’ukmdori deb tan olindi. Uning dpalptining paytoxti Hiron shaxri buldi. Mavorunnaxr erlarini 1409 yildan boshlab Shoh’ruh’ning tung’ich ug’li Mirzo Ulug’bek boshqara boshladi. Ulug’bekning h’ukronlik davri (1409-1449) asosan, Mavaraunnaxrda ijtimoiy-iqtisodiy h’aeti, ilm-fan va madaniyatining rivojlanishi bilan izoh’lanadi.
1447 yilda Shoh’ruh’ Mirzo vafotidan sung Temurzodalar urtasida kurash boshlanib ketdi. Ulug’bekning shuh’ratparast ug’li uz atasiga qarshi urush boshladi. Oqibotida 1449 yilning oktchyabr oyi oxirlarida Ulug’bek fojiali h’alok buldi. Bu voqeadan sung Temuriy shah’zodalar urtasida toj-taxt uchun kurash yana avj oldi. Padarkush Abdulatif 1450 yilning 8 moyida Samarkand yaqinida uldirildi. Bundan keyin 1451 yilning ezigacha Samarkand taxtini Mirzo Abdulla egalladi. Sungra taxtni kuchmanchi uzbeklar xoni Abulxayr erdamida Abdusaid egalladi. Abusaid vafotidan sung Xurasn taxtini 1469 yildan boshlab Xusayng Bayqaro egalladi. U 1506 yilgacha h’ukmdorlik qildi. Uning davrida buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy davlat ishlariga faol qatnashildi.
XIV-XV asrlarda, yani Temur va temuriylar davrida Urta Osieda ilmiy-madaniy h’aetning yana da churkirab rivojlanganligini kuramiz. Amir Temur tibbiet, matematika, astronomiya, tarix, adabiet, tilshunoslik, diniy ilmlarga katta etibor berdi. Temur davrida Samarkandda Bibixonim masjidi, Shoxizinda maqbarasi, Shaxrisabzda Oqsaroy va maqbaralar, turkistonda Axmad Yassaviy mabqarasi, Toshkentda Zangiota maqbarasi barpo etildi.
Ulug’bek davrida fan va madaniyatga h’omiylik qilish yanada avj oldi. Ulug’bek Samarkand, Buxaro, Gijduvon va Shaxrisabzda masjid va madrasalar qurdirdi.
Tarixiy fanlar soxasida h’am kupgigna ishlar qilindi. Bu davrda adabiet soxasida h’am samarali ishlar qilindi. Bu jaraenda shoir va davlat arbobi bulgan Alisher Navoiynin xizmatlari katta buldi. Jomiy, Lutfiy, Sakkokiy kabilar ulmas asarlar yaratdilar Kamoloddin Beh’zodning rassomlik faoliyati rivojlandi.