2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

TAYaNCh TUShUNChALAR
Rus-ingiz raqobatchiligi, rus bosqini, xomashe bazasi, mustamlaka boshqaruv tizimi, Turkiston general-gurernatorligi, temir yullar qurilishi, sanoat korxonalari, ruslashtirish siesati, rus-tuzem maktablari.
Milliy ozodlik xarakatlari, Pulatxon kuzg’oloni, Dukchi Eshon, mardikorlik, Jizzax kuzgoloni, jadidchilik, Turkiston jadidlari. İsmoilbek Gaspirali, Maxmudxuja Bexbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov.
ADABİETLAR
1 Karimov İ.A. İstiqlol va manaviyat T, 1994
2. Karimov İ.A. Uzbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siesat, mafkura Asarlar T. 1996 I tom.
3. Zieev X. Turkistonda Rossiya tajavuzi va h’ukmronligiga qarshi qurash T,1998
4 Yusuf Baeniy Shajaram Xorezmshoh’iy T.1991
5. Uzbekiston tarixi T,1992 2tom.
6.Uzbekiston tarixi T. Ukituvchi 1994
7. Uzbekistonning yangi tarixi 1 kitob T 2000
8. Aliev A. Maxmudxuja Bexbudiy T., 
9. Fozilbek Otabek ug’li. dukchi eshon fojiasi T., 
10 Qosimov B. İsmoilbek Gaspirali. T., 
11. Vatan tuyg’usi T., 
12. Jadidchilik isloh’ot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiet uchun qurash T., 

0-mavzu Turkistonda mustabid sovet h’okimiyatining urnatilishi va unga qarshi qurolli h’arakat.

Reja

. Turkistonda mustabid sovet h’okimiyatining urnatilishi. Quqon avtonomiyasi

. Mustabid sovet h’okimiyatining siёsatiga qarshi h’alq h’arakatining boshlanishi va uning bosqichlari
. Xiva xonligi va Buxoro amirligining tugatilishi va bu ulkalardagi siёsiy vaziyat.

 yil  fevralda Rossiya poytaxti Petrogradda demokratik inqilob g’alaba qozondi va chorizm ag’darildi. Bu voqsa Turkiston ulkasiga h’am uz tasirini utkazdi. Turkistonda ishchi va soldat deputatlira Sovetlari va h’ar xil toifalar vaqillaridan tuzilgan ijroiya komitetlar tashkil etila boshlandi.  yil mart oyida mah’alliy ah’olining ilg’or zielilarining vakillari Shuroi islom tashkilotini tuzdilar.

Turkistonning ijtimoyi-siesiy h’aetida ulka muxtoriyati masalasi asosiy masalaga aynaldi.
 yil  mart ku’ni rus podshosining ulkadagi tayanchi-Turkiston general-gubernatori h’okimiyatdan chetlashdirildi.  yil  aprelda Muvaqqat xukumatning qarori bilan uning Turkiston komiteti tashkil qilindi va qadet N.N.Shchepkin uning raisi qilib tayinlandi. Bu komitet azoligiga turkiy xalqlar vakillaridan turttasi Buxeyxon, tanishboev Maqsudov va Davletshin kirdilar.
 yil  aprelda Tashkentda Butunturkiston musulmonlarining  kurultayi ish boshladi. Kurultoyda Turkiston musulmonlarining markaziy rah’bar organi - Turkiston ulka musulmon Shurosini tashkil etish h’aqida qaror qabul kilindi.
Turkiston musulmonlari faollarining birlashish h’arakati muraqqab va ziddiyatli ichki vaziyatda rivojlandi.  yil iyun oyida munavvar Qori boschiligidagi Shuroi İslomiya tashkilotidan eShuroi Uloma deb ataluvchi yangi tashkilot ajralib chiqdi.
 yilning sentyabr oyining boshlarida Turkiston ulkasi markazi bulgan Toshkent shaxrida siesiy vaziyat juda keskinlashib ketdi. bunday sharoitlarda Toshkentdagi ishchi va soldat deputatlari Soveti musulmon etakchilari urtasidagi bulinishdan foydalanib xokimiyatni kulga olishga h’arakat qildi.
 yil  sentyabrda Toshkentda Butun turkiston musulmonlarining  kurultoyi ochilib, uning katnashchilari h’okimiyatni ochilib, uning qatnashchilari h’okimiyatni soldat, ishchi va dexkon deputatlari Sovetlariga berishga qarshi chikdi. Sentyabr vokealaridan sung jamiyatdagi siesiy qarama-qarshilik yana-da keskinlashib ulkadagi ishchilar h’arakati bilan milliy h’arakatning yullari bir biridan ajralib ketdi.
 yil - sentyabrda Turkiston va Qozog’iston ulkalari musulmonlarining kurultoyi bulib, unda butun Turkiston va Qozog’iston uchun umumiy bulgan.
Musulmonlor ittifoqi (İttifoqi muslimin) degan siesiy partiya tuzishga qaror qilindi. Bu partiya h’lkada mavjud bulgan Shuroi İslamiya, Shuroi Ulamo, eTuron va boshqa tashkilotlarning birlashtirilishi natijasida shaqllandi.
Musulmon etakchilarining  yil sentyabrdagi kurultoyida h’am asosiy masala ulkadagi siesiy boshkaruv tug’risidagi masala buldi. Kurultoyda demokratik Rossiya tarkibiga xududiy federatsiya - Turkiston federativ Respublikasini tuzish g’oyasi olg’a surild.
 yilga fevral inqilobidan sung Turkiston ulkasida kasaba uyushmalari ommaviy ravishda tashkil etildi, Toshkentda va boshqa yirik shaxarlarda mah’alliy xalqlar tillarida gazetalar chiqa boshladi.
Turkiston ulkasining tarkibiy qismi bulgan Amudare bulimining ijtimoyi-siesiy xaetida h’am qatta uzgarishlar bulib utdi.  yil  martda Petro-Aleksandrovsk ijtimoyi h’avfsizlik komiteti tashkil etilib, u Muvaqat xukumatning ulkadagi tayanchiga aynaldi.  yil -aprelda Petro-Aleksandrovsk shaxar dumasiga ochiq saylovlar utkazildi va bu duma xam Muvaqqat xukumatni qullab-kuvvatlovchi organ buldi.
Petro-Aleksandrovskiyda musulmonlar ittifoqi tuzilib, u Toshkentdagi Shuroi İslamiya tashkilotining Turkiston xalklariga milliy muxtoriyat berilishi tug’risidagi g’oyasini qullap-qkvvatladilar.
 yil oktyabr oyida Rossiyada tuntarish bulib utdi. Bu vokeadan sung tez arada uning tasirida  yilning  noyabrida Toshkentda kurollangan evropali ishchilar, asosan temuriyulchilar, Toshkent gornizonining soldatlari davlat tuntarishni utkazdilar. Bosh komissar general Korovichenko va Muvaqqat xukumatning Turkiston kumitasi kamoqqa olindi va shu kuni Turkistonda Sovet h’okimiyatining urnatilganligi elon qilindi.
Turkiston bolsheviklari ulkadagi butun h’okimiyatni uz qullariga olish uchun shafkatsiz kurash olib bordilar.
 yilning,  dekabrida Amudare bulimining markazi Petro-Aleksandrovsk shaxrida h’am sovet h’okimiyati urnatildi.
 yil - noyabrda Toshkent shaxrida ishchi, soldat va dexkon deputatlarining III ulka sezdi bulib utdi. Bu sezda asosiy masala ulka xokimiyatini tuzish buldi. Sezd  kishidan iborat Turkiston Xalq komissarlar sovetini tuzdi. Sul eserlardar ( odam) va bolsheviklardan ( odam) tashkil topgan bu xukumatga ulkaning mah’alliy ah’olisida bironta xam vakil kiritilmadi. Menshiklar va sul eserlar, shuningdek S.Lapin boshlik ulomochilar ulkadagi bercha demokratik tashkilotlar vakillarini uz ichiga olgan koalitsion xukumat tuzish tug’risida taklif kiritgan edilar, lekin bu taklif bolsheviklar tomonidan rad etildi. Bolsheviklarning g’oyat axamiyatli siesiy masatga bunday endashuoi sovet rah’barlarining shovinistlik siesatining ifodasi edi.
Rossiya Xalq Komissarlar Soveti  yilning  noyabrida eRossiya xalqlari xukuklarining deklaratsiyasi va  noyabrda Rossiya va sharqning barcha musulmon mexnatkashlariga murojaatnoma elon kilgan edi. Toshkentda tuzilgan Turkiston Xalq Komissarlar Soveti tarkibiga mah’alliy ah’olining baronta h’am vakilining kiritilmaganligi bu dabdabali xujjatlarda qayd kilingan g’oyalarning faqat qog’oz yuzidagi quruq vadalar ekanligini kursatadi.
Turkistonda yuzaga kelgan murakkab siesiy vaziyatda mah’aliy tashkilotlarning ilg’ol vakillari  yil - noyabrda Quqon shah’rida turkiston ulka musulmonlarining favkulodda IV kurultoyini utkazishga majbur buldilar. Turkistoni boshkarish tuzimi tug’risidagi masala kurultoyidagi asosiy masala buldi.
Kurultoyda barcha viloyatlardan vakil bulib kelgan  ga yaqin qatnashchilar Turkistonga muxtoriyat berilishi va mustaqillik g’oyasini qullab-quvvatladilar.
Quroltoyda qabul qilingan qarorda Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub ah’oli Rossiya inqilobi davat etgan xalqlarning uz taqdirlarini uzlari belgilash xususidagi irodasini namoen etib, Turkistonni Rossiya tarkibida h’ududiy jixatdan muxtor deb elon qildi.
 noyabrda tarkib topaetgan mazkur davlatga Turkiston mutoryatiya deb nom berildi. Butunrossiya tasis majlisi chaqqirchunga qadar h’okimniyat Turkiston Muvaqqat kengashi va Turkiston xalq majlisi qulida bulishi kerak edi. Turkmiston Muvaqqat kengashi azolaridan tuzilgan Muvaqqat h’ukumat h’ayati tarkibiga  kishi saylandi. Muxammadjon Tanishboev bosh vazir va ichki ishlar vaziri, İslom Shoaxmedov bosh vazir urinbosari, Mustafo Choqaev tashqi ishlar vaziri Ubaydulla Xujaev xarbiy ishlar vaziri lavozilarini egalladilar yana  urin evropa ah’oli vakillariga ajratildi.
Turkiston muxtoriyatining elon qilinishini Turkiston xalqlari qizgin qullab-quvvatladilar va u qisqa vakt ichida xalq urtasida katta etibor qozandi. Abdurauf fitrat muxtoriyat elon qilingan kunni milliy laylatulqadrimiz deb atadi. Lekin, ulkaning Sovet organlari Turkiston Muxtoriyati Muvaqqat h’ukumatini tan olmasligini dastlabki kunlardan boshlab malum qildi. Bolsheviklar Turkiston Muxtoriyati xukumatiga katta xavf deb koradilar. Turkiston Sovetlarining IV sezdi Turkiston Muxtoriyati xukumati va uning azolarini qamoqqa olish h’aqida qaror qabul qildi.
 yilning  fevralida (eski h’isob bilan -fevral) Quqon shaxrida faoliyat kursatietgan Turkiston muxtoriyati bolsheviklarning konli xujulari natijasida ag’darib tashlandi. Xukumat ag’darilgach h’am Quqon va uning atroflaridagi tinch axolini talash va uldirish battar avjiga chiqdi. Faqat Quqonning uzida uch kun davomida  (un ming) kishi uldirildi.
Ulug’ turkiston gazetasi chukur qayg’u bilan xabar berganidek,  () fevral Xuqand tarixining eng dah’shatli kuni buldi.
Turkiston muxtoriyatining ag’darilishi Urta Osieni sovetlashtirishga keng yul ochib berdi.
Turkiston muxtoriyatining bolsheviklar tomonidan tor-mor kilinishi Turkistonda ijtimoyi-siesiy vaziyatni nixoyatda keskinlashtirdi. Muxtoriyat xukumatining tugatilishi xalk xarakatning butun Farg’ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki buldi. Chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg’onaliklar endi bolsheviklar tuzumi va sovet Rossiyasiga karshi kurolli kurashga otlandilar. Shunday kilib, turkistonda sovet h’okimiyati va bolshevikcha tuzumga qarshi istiqlolchilik h’arakati  yil fevral oyining sunggi un kunligida boshlanib ketdi.
Quqon atrofida boshlangan istiqlalchilik h’arakatiga dastlab Kichik Ergash va sung uning vafotidan keyin Katta Ergash boshchilik qildilar.
Skobelev uezdida istiqlolchilik xarakatiga marg’ilon militsiyasining sobiq boshlig’i muxammad Aminbek Axmadbek ug’li Madaminbek boshchilik kildi.
 yil fevralida turkistonda boshlangan xarakat bu sovet tarixchiligida takidlab kelinganidek, bosqinchilik, exud bosmachilik xarakati emas edi. Bu xarakatning moh’iyati istiqlolchilik xarakati bulib uning boshdan oxirigacha ustuvor g’oya-bu butun Turkistonning milliy istiqloli edi.
Sovet h’okimiyati vakillarining butun Turkiston ulkasida yuritgan shovinistlik va mustamlakachilik siesati, mah’oliy ah’oli manfaatlari bilan xisoblashmay ularning nafsoniyatiga tegishi istiqlolchilik xarakatining doimiy ravishda avj olishiga xamda uning uzlukchiz davom etishiga olib keldi.
Turkistondagi istiqlolchilik xarakatining asosiy xarakatlantiruvchi kuchlari dexkonlar, chorikorlar, mardikorlar, xunarmandlar va kosiblar edi.
Farg’ano vodiysida Kichik va Katta Ergashlar Madaminbek, shermuxammadbek, İslom Paxlavon, Buxoro Xalq Respublikasida Said Olimxon (sobiq amir), İbraximbek, Mulla Abdullkaxor, Jabborbek, Xorazm Xalq Respublikasida Junaidxon gulomalixon, kushmamedxon, Temur Alimxon, Xonmaxsim va boshqalar Turkistondagi istiqlolchilik xarakatini uyushtirishda g’ayrat shidoat bilan faoliyat kursatdilar. Lekin istiqlolchilik xarakati boshdan oxirigacha butun Turkiston buyicha yagona markazga tulik uyusha olmadi.
Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik xarakati  yil ezining oxiri va kuziga uzining yuqori chuqqisiga chiqdi.  yil sentyabr oyida Madaminbek lashkarlari jalolobod, Ush Eski Marg’ilon shaxarlarini egalladilar.
 yil  oktyabrda bulib utgan anjumanda Farg’ona muvaqqat muxtoriyat xukumati tuzilik, Madaminbek xukumat boshligi va Bosh kumondon kilib tayinlandi.
İstiqlolchilik xarakatining eng kuchaygan davrida Madaminbek kul ostida  minga yakin yigit shermuxammadbekta  ming yigit, Ergash kurboshida  yigit qizil armiyag’a qarshi jang olib bordilar.
 yilning ez va kuz oylarida istiqlolchilik xarakati yangi bosqichqa qadam kuydi. kurash yana xam kuchaydi. bu davrga kelib farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik xarakatiga Shermuxammedbek boshchilik kila boshladi.  yilning may oyning boshida Oltiariq tumanida kurultoy utkazilib, unda Turkiston mavaqqat xukumati tuzildi va Shermuxammedbek xukumat raisi va islom kushinlarining Oliy bosh kumondogi kelib saylandi.
Manbalarda qayd kilinishiga,  yilning kuziga istiqlolchilik kurashi katnashchilarining soni vodiyda  (etmish ming) kishiga etgan.
- yillarda istiqlolchilik xarakati Buxoro va Xorazm respublikalarida h’am avj oldi.
Xorazm Xalq Respublikasida qizil armiyag’a karshi kurasining tepasida Junandxon turdi.
Amudare bulimi xududida istiqlolchilik xarakatiga Xanmassin va boshqalar raxarlik kildilar. shuningdek Ural kazaklarining atamani Mixail Filchev boshchiligidagi otryad xam qizil armiyag’a qarshi qurash olib bordi.
 yilning oxiriga kelib Sovet organlari istiqlolchilik xarakatining asosiy kismini katta h’arbiy kuch erdashida bostirishga muvaffak buldilar. Lekin karshilik xarakati  yilgacha va undan sung xam  yilgacha xar xil kurinishda davom etdi.