2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

TAYaNCh TUShUNChALAR
İshlab chiqarishning rivojlanishi. İlk davlatlar. Xorazm, Baktriya, Sug’diena, Farg’ona, Qang’, Kushonlar davlati. Turk h’oqonligi.
Bronza davridagi yullar. Lazurit yuli, Shoh’ yuli, Chjan Tsyan, buyuk ipak yuli, savdo va madaniy aloqalar.
ADABİETLAR
. İ.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. T., 
2. Karimov İ.A. savdo uyidan İpak yulini tiklash sari . Asarlar. 2-jild, T. 1996
3. Gulamov Ya.”. Xorazmning sug’orilish tarixi. T., 
4. Sag’dullaev A.S. Qadimgi Uzbekiston ilk ezma manbalarda.
5. Azamat Zie. Uzbek davlatchiligi tarixi. T., 
6. Uzbekiston tarixi. T., 
7.Gulomov X.G.Tatıbaev A.S.Tsentralnaya Aziya i mirovaya istoriya t.2004
8. Radkeevich V.A. velikiy Shelkovıy put. M.1990
9. İpak yuli afsonalari. T. 1993
10. Rtveladze E.V. Velikiy Shelkovıy put. T. 1990
11.Uzbekiston tarixi T. 2003
4-mavzu. Uzbek xalqining etnik shakllanishi
REJA
. Urug’, qabila, elat, xalq va millat tushunchalari. Mil. avv.  mingyillikdan milodiy VIII asrgacha Markaziy Osieda yuz bergan siesiy va etnik vaziyat.
. Uzbek xalgi etnogenezining (kelib chiqishining) ikkinchi davri (IX-XII asrlar)
. XV asr oxiri - XVI asr uzbek xalqining shakllanishidagi uchinchi davr.

Xalqning kelib chiqishi murakkab dolzarb muammo va ulizm tarix fanining yutuqlari buyicha chambarchas bog’lik. Shu kunlarga qadar xalkning kelib chiqishi eki etnogenezi aloh’ida fon sifatida shakllanib etgani yuq, aimo yaqin kelajakda uzida qator ijtimoyi va tabiyi fanlar yutuqlarini mujassamlashtirgan etnogenez fani yuzaga kelishi shubh’a tug’dirlaydi. Keyingi yillarda dune olimlari xamkorlikda Jaxon xalklarning etnik tarixi nomli kup jildlik zalvorli (fundamental) asor ustida ilmiy tadqiqotlar olib borishi fikrimizning isbotidir

Xalklarning kelib chiqishi muammosi ustida ilmiy tadqiqot olib beruvchi mutaxasislar bir necha shartlarga rioya qilishi maqsadga muvofiqdir. Xalqning kelib chiqishi uzoq davom etgan muraqqab jaraen ekanligini h’amisha quzga tutib, ilmiy tadqiqotlarni kompleks tarzda olib borishimiz kerak. Sababi, ayrim fan soh’asi yutuqlari (tarix, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, tarixiy tilshunoslik va ezma manbalar kup qirrari etnogenez muammosining bir tomoninigiga ochib berishga qodir.
Keyingi  yil davomida Uzbekistonda keng mikesda olib berilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida uzbek xalqi etnogenezi soh’asida muh’im malumotlarni qulg’a kiritishga muvaffaq bulindi. Bu esa Markaziy Osie xalqlari, jumladan, uzbek xalqining kelib chiqishi tarixiga oid yangi fikr va muloh’adalar yuritish imkonini bermoqda. Kuyida biz uzbek xalkining kelib chiqishi tarixiga katta xissa kushaetgan ijtimoyi va tabiiy fanlarga chegaradosh antropologiya (odam h’akida fan) natijalari asosida uzbek xalkining etnik tarixiga oid fikrlar va muloh’adalar tuzisida gop yuritamiz.
Markaziy Osie xududida kadimgi tosh (paleolit) davridan to h’ozirgi zamonga qadar  nafar kadimiy edgorlik topilmalari va h’ozirgi davrda yashovchi  etnografik guruh’ ( ming kishi) ning antropologik urganilishi bu muloh’adalarning asosini tashkil etadi.
Fonda uzbek xalqining kelib chiqish tarixini urganishi qoysi davrdan boshlap kerakligi h’akida umumiy fikr yuq. Qator olimlar etnogenezni ezma manbalarda xalq nomi (etnomini) tilga olingan davrdan boshlashni maqsadga muvofiq dep biladilar. İkkinchi guruh’ olimlar esa bu jaraenni mumkin qadar qadimiy davrlardan boshlap kerak, deb h’isoblaydilar.
Uzbek xalqiga xos Markaziy Osie ikki dare orashgi irqining shakllanish davri, makoni va tarixi masalalarida fonda yakingacha yagona fikr yuq edi. Bir gurux olimlar bu irq bundan - ming yil ilgari, ikkinchi gurux mutaxassislar  ming yil ilgari shakllangan desa, uchinchi guruh’ olimlari esa XVI asrda shokllandi deb h’isoblar edilar. Antropologik izlanishlar natijasida mualliflar ikki dare oralig’i irqining shaqllanishi, juda boy antropologik malumotlar asosida, bundan - yil ilgari boshlanganini isbotladilar.
Olib borilgan tadqiqotlar uzbeklarga xos antropologik qiefa, dastavval Sirdarening urta h’avzasi tumanlarida, yani Toshkent va Janubiy Qozog’istonning Chimbent viloyatlarida, Ettisuv mintaqasida miloddan avvalga  ming yillik oxirida shakllana boshlaganligi aniqlandi. Mil. avv. III-II asrlarda bu ah’oli bir necha yunalishda Markaziy Osiening markaziy va janubiy viloyatlarga kirib borgan.
Turon nomi b-n atalgan mamlakatimiz xududlarida utroq va chorvador xaet kechirgan kadimiy avlodlar Sug’d, Xorazm, Baktr, Parkona va Toxariston nomlari astidagi vah’alarda yashoganlar. Ular sharqiy eroniy tillarga mansub sug’diy, xorazmiy, shak va toxar tillarida muloqatda bulganlar. Bu xalqlar janubda farsiyzabon Ajash xalqi, shimolda esa turkiy tilda suzgashuvchi utroq va chorvador xalqlar va etnik guruxlarining doimiy tasirida bulganlar. Mil. avv.  ming yillkning urtalarida va ayniksa milodning V-VIII asrlarida shimoldagi turkiy qabilalarning Markaziy Osie xududlariga kirib kelish jaraeni kuchayadi. Ular mah’aliy xalqlar b-n arlash-kuralash yashash jaraenini uz boshlaridan kechiradilar, bu xalqlarga til jaxatdan tasir utkazib, ularning tillarini turkiylashtirib boradilar. VII-VIII asrlarda Markaziy Osiedagi turkiy ah’olining asosiy qismi Chu, Ettisuv, Shosh, Farg’ona vodiysi, Zarafshon va Kashkadare vah’olarda yashaganlar. Ezma manbalarda bu xududlar VII asrda Turkiston dep nomlangan. Utroq turmush sharoitini kechirgan mah’aliy xalqlar h’am asosiy kasbi charvochilik bulgan turkiy xalqlarga uz tasirini utkazganlar. Ammo til nuqtan nazaridan turkiy xalqlarning tasiri shu qadar kuchli bulganki, aroblar bosqini arafasida Mavaraunnaxr va Xorazmning tub erli ah’olisi turkilashib bulgan edi.
Uzbek xalqining shakllanishidagi ikkinchi muh’im davr bu IX-XII asr h’isoblanadi. Bu davrda Markaziy Osieda, jumladan, Uzbekistonda h’ozirgi uzbeklarga xos kiefa mah’aliy ah’olining asosiy qismini tashkil etadi.
X asrning oh’iri va XI asir boshlarida Markaziy Osiening qatta xududlarida Koraxoniylar davlati keldi. Koraxoniylar bilan birga ulkada kuchib kelgan bir talay qabilalar turgashlar, ug’izlar, arg’inlar va boshqa turkiy zabon qabilalar ulkaning sharqiy eron va turk tillarida suzlashuvchi ah’olisi tarkibini etnik jah’atdan yanada boyitadi, turkiy etnik katloning ustunligini bir qador taminlaydi. Ana shu tariqa koraxoniylar xukironligi davrida turkiy uzbek xalqi tula shakllanadi, ijtimoyiy, iqtisodiy va madaniy jih’otdan rivojlanadi. Tarixchi olim Buroboy Axmedov qayd kilganidek Eski uzbek tiliga asos bulmish korliqchigil lah’jasi rivoj topdi va ezma adabiet darajasiga kutarildi. Korlik chigil loh’jasi, aytish mumkin, shu uzbek xalqining umumiy tili bulib qoldi (B.Axmedov. Tarixdan soboqlar T., Ukituvchi, ,  bet). Bu h’olni Yusuf Xos Xojibning Qutadg’u bilig, maxmud Koshg’ariyning Devonu mug’otit turi Ah’mad Yugnakiyning Xibat ul-h’aqoyiq, Axmad Yassaviyning Xikmatnoma asarlari timsolida ochiq-oydin kuramiz.
Uzbek xalqining shakllanishida uchinchi muxim davr XV asr oxiri va XVI asr Qipchok uzbeklari kirib keladi va ular mah’aliy ah’oliga uz nomini beradi. Shu b-n birga IX-X asrlarda elat, xalq kiefasidagi mag’uliy belgilarning bir o’z faollashuvuga olib keladi.
Shunday qilib uzb xalqlarining etnik shakllanishi uzoq davom etgan murakkab jaraen ekopligining guvoh’i buldiq. Uzb. xalqining asosini h’ozirgi Uzbekiston xududida bir necha ming yillar davomida Yashab kelgan mah’aliy sug’diylar, baxtarlar, xorazmiylar, saklar, massagetlar, kang’lar va davonliklar tashkil etadi. Turli davrlarda kelgan kabilalar, elatlar va xalqlar davr utishi b-n mah’alliy ah’oliga uz tasirini kismat utkazgan. Uzbek xalqning shakllanishi jaraenining barcha boskichlarida mah’alliy ah’oli tashqaridan kelgan ah’oliga nisbatan ustun bulgan. Ammo kelgindi ah’oli mah’alliy ah’oliga uz tilini berdi. Lekin antropologik nuktan nazaridan mah’alliy ah’olining etnik kiefasini va tashki kurinishni tubdan uzgartira olmadi.