2 mundarija

14-Mavzu: Sitallar va shlakositallar ishlab chiqarish. 
Sitall va shlakli sitall ishlab chiqarish texnologiyasi 
REJA: 
Kirish so’zi. 
1. Sitall turlari. 
2. Sitallning kimyoviy tarkibi. 
Mavzuga oid tayanch so’z va iboralar. 
Nazorat savollari. 
*** 
1. Sitall turlari. 
Sitallar ikkita katta gruppaga bo’linadilar: 
1. Texnika sitallari. Ular o’z navbatida tarkibiga ko’ra turlarga ajraladi: a) 
litiyli sitall; b) =o’rg’oshinli sitall va hakazo. Yana texnika sitalli mahsulotning 
xossalariga ko’ra ham turlanadi: a) issiqqa chidamli sitall; b) shaffof sitall va 
hakazo; 
2. Sanoat chiqindilari va tog’ jinslari asosidagi sitallar.Ular ham ikki turga 
ajratiladi: a) shlaksitallar; b) petrositallar. 

---

89 
Shlaksitallarning uch turi adabiyotdan ma’lum: 
a) qora metallurgiya sanoati shlaklari asosida olingan sitallar; 
b) rangli metallurgiya sanoati shlaklari asosida olingan sitallar; 
v) boshqa shlaklar (fosfor sanoati chiqindisi, issiqlik elektr stanstiyalari kuli 
va boshqalar) asosida olingan sitallar. 
Petrositallarning ikki turi ma’lum: 
1. Bazalt, diabaz va boshqa tog’ jinslari asosidagi sitallar; 
2. Boyitish korxonalarining ruda qoldig’i va boshqa chiqindilari asosida 
olinadigan sitallar. 
Sitallar ishlatilish oblastiga ko’ra esa uchta katta gruppaga ajratiladi: 
1. Qurilish sitallari; 
2. Texnika sitallari; 
3. Xo’jalik-maishiy sitallari. 
Sitallarni tasniflashda ularning tarkibiga kirgan kristall faza nomi bilan atash 
ko’pgina manbalarda uchraydi. Quyida ulardan ba’zi-larining nomi keltiriladi: 
1. Spodumen tarkibli sitallar. Ular Li
2
O-Al
2
O
3
-SiO
2
sistemasi asosida TiO
2
katalizatori ishtirokida olingan bo’lib, ularning asosiy kristall fazalari -spodumen 
Li
2
O
.
Al
2
O
3
.
SiO
2
, -evkriptit Li
2
O
.
Al
2
O
3
. 
2SiO
2 
va kvarstsimon qattiq 
eritmalardan tashkil topgan bo’ladi. Titan (IV) oksidi
shisha shixtasi tarkibiga 4-
6% miqdorda qo’shiladi. Sitall olish jarayoni ikki pallali bo’ladi: birinchi ishlov 
700-900
o
S atrofida 2 soat davomida bo’lsa, ikkinchi ishlov 1000-1150
o
S atrofida 
2-4 soat davomida olib boriladi; 
2. Kordierit tarkibli sitallar. Ular MgO-Al
2
O
3
-SiO
2
sistemasi asosida TiO
2
ishtirokida olinadi. Ularning tanasini tashkil etgan asosiy faza kordierit 
2MgO
.
2Al
2
O
3
.
5SiO
2
mineralidan iborat. Kristall markazlarini hosil qilish uchun 
qo’shiladigan titan (IV) oksidining miqdori 9-11% gacha boradi. Sitall hosil qilish 
bir pog’onali bo’lib, u 1250-1300
o
S haroratda 1-16 soat davomida olib boriladi. 
3. Yuqori kremnezem tarkibli sitallar. Ular tarkibiga 85-92% gacha 
kremnezem kirgan shixtalar asosida olinadi. Kristallanish katalizatori rolini 
tarkibga 7,5-14,5% atrofida kiritilgan Na
2
O bajaradi. 3,6% atrofida qo’shilgan ftor 
esa kremnezemni past xaroratda erib shishaga o’tishini ta’minlaydi. Bunday 
sitallarning tarkibida asosiy kristall fazalari sifatida tridimit va kristobalit hosil 
bo’ladi. Sitall hosil qilish jarayoni ikki pog’onli bo’lib, birinchi kristallanish 
pog’onasi 720
o
S da 2 soat davomida,ikkinchi kristallanish esa 840-900
o
S da 1-10 
soat davomida amalga oshiriladi. 
4. Qo’rg’oshin tarkibli sitallar. Ular PbO- ZnO- B
2
O
3
- SiO
2
sistemasi asosida 
olingan. R
2
O
5
, WO
3
, MoO
3
lar katalizator sifatida qo’llaniladi. Ularning 
shishalarini kristallash jarayoni ikki bosqichda o’tkazilgan. Birinchi bosqichdagi 
harorat 500
o
S, shu haroratda ushlash vaqti 2 soatni tashkil etgan, ikkinchi bosqich 
700
o
S li haroratda 1 soat davomida amalga oshiriladi; 
5. Melilit tarkibli sitallar. Ular MgO-CaO-Al
2
O
3
-SiO
2 s
istemasi asosida ZrO
2
katalizatori ishtirokida olingan. Shisha tarkibiga kirgan katalizator miqdori - 10%. 
Sitall tarkibidagi kristall faza gelenit - 2CaO
.
Al
2
O
3
.
SiO
2
- akermanit 
2CaO
.
MgO
.
2SiO
2
minerallarining qattiq qotishmasiga to’g’ri keladi. Shishalarni 
sitallga o’tkazish 2 pog’onali: birinchi pog’onada harorat 750
o
S, kristallanish vaqti 
2 soat; ikkinchi pog’onada harorat 1000
o
S, kristallanish vaqti 3 soatni tashkil etadi. 
6. Diopsid tarkibli sitallar. Ularning asosiy fazasi CaO
.
MgO
.
2SiO
2 
mineraliga 
to’g’ri keladi. Ular CaO-MgO-SiO
2
sistemasi asosida olingan. Kristallanish 

---

90 
nukleatori vazifasini 1% miqdorda qo’shilgan Cr
2
O
3
bajaradi. Kristallanish 
jarayoni bu erda ham ikki pog’onali: birinchi harorat 850-950
o
S atrofida 
ushlangan. Adabiyotda bunday sitallarni bir pog’onali harorat berish orqali ham 
olish mumkinligi keltirilgan. 
Quyida ishlatilayotgan xom-ash’yo turiga qarab tasniflangan - sanoat 
chiqindilari va tog’ jinslari asosida olingan uch turli sitallarga oid ma’lumotlar 
keltiriladi: 
1. Shlak sitallari. Ular shlak nomli sanoat chiqindilari asosida olingan. 
Shlaklar tarkibi (mas.% hisobida): SiO
2
49-63, Al
2
O
3
5.4-10.7, CaO 22.9-29.6, 
MgO 1.3-12, Fe
2
O
3
0.1-10, MnO 1-3.5, Na
2
O 2.6-5 va Cr
2
O
3
0.1-2. Rangli sitall 
olishda ularga oz miqdorda kristallanish nukleatorlari MnS va FeS lar qo’shiladi, 
oq rangli sitall olishda esa ZnO moddasi kiritiladi. FeS+ZnO→ ZnS+FeO va 
MnS+ZnO→ZnS+MnO jarayonlari orqali sitall oqartiriladi. 
2. Kul sitallari. Issiqlik elektr stanstiyalari kuli asosida olingan. Ko’mir kullari 
tarkibi (mas.% hisobida): SiO
2
23.2-53.1, Al
2
O
3
13.7-38.4, Fe
2
O
3
3.1-8.4, FeO 0-
14.4, CaO 2.6-26.7, MgO 0.2-4.9, SO
3
0.8-16 va Na
2
O+K
2
O 0-2.9. Kul tarkibidagi 
Fe
2
O
3
va FeO moddalari kristallanish nukleatorlari vazifasini bajaradi. Bunday 
sitallar bir va ikki pog’onali kristallanish yo’li bilan olingan. Olingan natijalar bir-
biriga yaqin keladi. 
3. Petrositallar. Sitallarning bu turini olishda uch turli tog’ jinslari ishlatiladi: 
a) Otilib chiqqan tog’ jinslari - bazalt, diabaz, granit, nefelin- sienit va 
boshqalar; 
b) Cho’kindi tog’ jinslari - qum, tuproq, mergel, kaolin va boshqalar; 
v) Metamorfik tog’ jinslari - gneys, slanest, marmar, serpantin va bosh-qalar. 
Ayniqsa bazaltlar asosida sitallar oson olingan. Bazalt tarkibi (mas.% 
hisobida): SiO
2
-48.4, Al
2
O
3
-14.5, Fe
2
O
3
-6.1, FeO-10, CaO-9.4, MgO-5.8, TiO
2
-
2.6, MnO-0.2, Na
2
O-2.5 va K
2
O-0.5. Kristallanish nukleatorlari sifatida 2-10 
FeS+TiO
2
, 0.5-10 CaF
2
va 1-4 Cr
2
O
3
ishlatilgan. 2-4% SaF
2
qo’shilganda juda 
sifatli sitall olingan. Harorat bir pog’onali bo’lib, 900-950
o
S ni tashkil qilgan. 
Yuqori haroratda ishlash vaqti 1,5 soat. 
2. Sitallning kimyoviy tarkibi. 
Sitallarning kimyoviy tarkibi xilma-xil. Masalan, qo’rg’oshinli si-tallar tarkibi 
quyidagicha (mas.% hisobida): 75-82 PbO, 7-14 ZnO, 1.5-3 SiO
2 
va 0-3 Al
2
O
3 
yoki 
16-18 PbO,48-52 ZnO,12-15 B
2
O
3
va 18-20 SiO
2
. Yuqori kremnezemli sitall 
tarkibi: SiO
2
85-92,Al
2
O
3
0-2, F
2 
3.6 va Na
2
O 7.5-14.5. Kordieritli sitall tarkibi: 
MgO-17.8, Al
2
O
3
-25.3,SiO
2
45.8 va TiO
2
-11.1.Spodumenli sitall tarkibi: LiO
2
-
12.1,ZrO
2
-3.6 va SiO
2
-57.6.Gelenitli sitall tarkibi: MgO-8.6,CaO-40,Al
2
O
3
-
15.4,TiO
2
-1 va SiO
2
-35.2. 
Sitall ishlab chiqarishda qo’llaniladigan katalizatorlar turi ham juda ko’p. 
Metalli 
katalizator 
qatoriga 
Cu,Ag,Au,Sn,Pt 
va 
oksidlari 
qatoriga 
WO
3
,MoO
3
,CeO
2
va boshqalar kiradi. Murakkab katalizatorlar sifatida 
As
2
O
3
+MoO
3
, TiO
2
+MeF
2
, ZrO
2
+TiO
2
, AgCl+SnO
2
, La
2
O
3
+Cu
2
O va boshqalarni 
ko’rsatish mumkin.