2. Nomoddiy aktivlarni xarakatini hujjatlashtirish. Nomoddiy aktivlarning analitik va sintetik hisobi

S= n (n+1) / 2. 
bunda n – amortizatsiya ob’ekti faoliyat ko‘rsatadigan yillar soni. 
Jadallashtirilgan amortizatsiyaning qoldiqni kamayib borish usuli (Declining-balance 
mehtod) sonlar yig‘indisi usuli tamoyillariga asoslangan bo‘lib, unda har qanday qat’iy 
me’yor qo‘llanilishi mumkin bo‘lsa ham, lekin to‘g‘ri chiziqli usulda foydalangan 
me’yorga nisbatan ikki marotaba ko‘paytirilgan me’yor qo‘llaniladi.
Amortizatsiya qoldiqni kamayib borish usuli bilan hisoblanayotganda tegishli 
koeffitsientlardan foydalaniladi. Fikrimizcha, nomoddiy aktivlarga amortizatsiya siyosati 
ikki marotaba tezlashtirilgan usulda hisoblanishi lozim. Xorij davlatlarida bu 
koeffitsientlar turli xil ko‘rinishda bo‘ladi: xususan, Fransiyada aktivning xizmat qilish 
muddati 4 yilgacha bo‘lsa, 1,5, 5 yildan 6 yilgacha 2,0 va 6 yildan ortiq bo‘lsa 2,5 
koeffitsientlar qo‘llaniladi. Italiyada 2,0, Kanadada 2,0 va 3,0, AQShda 1,5 va 2,0, 
Germaniyada 1,3 dan 2,0 gacha koeffitsientlardan foydalaniladi.
3
Nomoddiy aktivlarning yuqorida ta’kidlab o‘tilgan amortizatsiyasini hisoblash 
usullari taqqoslansa, hisobot davrlari bo‘yicha amortizatsiya summalarining ortishi, qoldiq 
qiymatlarining kamayib borishini ko‘rish mumkin. Agar ma’lum yildagi raqamlarga 
e’tibor berilsa, to‘g‘ri chiziqli va bajarilgan ishlar hajmiga taqsimlash usullariga qaraganda 
jadallashtirilgan usulda aktiv qiymatining deyarli 70-80 foizi amortizatsiya xarajatlari 
ko‘rinishida mahsulotlar tannarxiga yoki davr xarajatlariga olib borilishini ko‘rish 
mumkin. Bu esa avvalgi ikki usullarda 50-55 foizni tashkil etadi.
Shuni ta’kidlab o‘tish zarurki, g‘arb davlatlarida buxgalteriya hisobi va soliq solish 
maqsadlarida amortizatsiyani alohida hisoblab chiqishga yo‘l qo‘yiladi. Biz soliqqa 
tortiladigan foydani hisoblab chiqish uchun buxgalter qaysi usuldan foydalanishidan qat’iy 
nazar, nomoddiy aktivlar bo‘yicha jadallashtirilgan amortizatsiya usullaridan foydalanib, 
xarajatlarni jadallashtirilgan qoplash tizimini joriy etish lozim deb hisoblaymiz. 
Xarajatlarni jadallashtirilgan qoplash tizimiga muvofiq xarajatlarni qoplash davri 
3
Мещерякова О. “Налоговые системы развитых стран”. (Справочник)- М.: Фонд “Правовая культура”,
2005г. 125 стр. 

---

10 
nomoddiy aktivlarning turli ob’ektlari uchun 1 yildan 20 yilgacha bo‘ladi. Bunda 
xarajatlarni qoplash davri 1 yildan 10 yilgacha bo‘lgan nomoddiy aktivlar uchun 2,0 
koeffitsient bilan qoldiq qiymat usulidan foydalaniladi.
Shuningdek, qoplash davri 10-20 yilgacha bo‘lgan nomoddiy aktivlar uchun 1,5 
koeffitsient bilan qoldiq qiymat usulidan foydalanish korxona uchun samarali bo‘lishi 
mumkin. 
Nomoddiy aktivlardan kutilayotgan iqtisodiy samara o‘zgaradigan bo‘lsa, ularga 
nisbatan qo‘llaniladigan amortizatsiya usuli har yili hisobot davri oxirida qaytadan ko‘rib 
chiqilishi kerak. Amortizatsiya usuli o‘zgargan taqdirda joriy davr uchun hisoblab yozilgan 
amortizatsiyaga tuzatish kiritiladi.
«Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son buxgalteriya hisobi milliy standartining 41-
bandiga ko‘ra, hisobot davri uchun amortizatsiya me’yorlarini qayta ko‘rib chiqish va 
tuzatish mumkinligi e’tirof etiladi. Amortizatsiya summasi qolgan davrlar uchun 
taqsimlanadi, bu esa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning soliqqa tortiladigan bazasiga ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Nomoddiy aktivlarga hisoblanayotgan amortizatsiya summasini xarajatlar tarkibiga 
to‘g‘ri aks ettirishning iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar olimlari, jumladan amerikalik 
olimlar Nidlz. B, Anderson. X va Kolduell. D.lar quyidagicha izohlaydilar: «Asosiy 
vositalar bo‘yicha egri tartibda, nomoddiy aktivlar bo‘yicha esa to‘g‘ri usul bilan 
amortizatsiya hisoblanishi kerak.»
4
Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi, xuddi shu ob’ektni yana qayta xarid qilib 
olishni anglatmaydi. Korxona xo‘jalik faoliyatida bir necha nomoddiy aktivlarni xarid qilib 
olishi mumkin. Amortizatsiya xarajatlarini bir marotaba qoplash kerak bo‘ladi. Bu esa 
ularga hisoblanayotgan amortizatsiyaning to‘g‘ri chiziqli usulidan foydalanish kerakligini 
taqozo qiladi.