2. P. R. 01imxo‘jayeva —

52- rasm. Umurtqalilar eshitish apparatining evolutsiyasi.
a—suyakli baliq; b—amfibiya; d—reptiliya; e—qush; f—sutemizuvchilar.
1—yarimhalqali kanallar; 2—yumaloq qopcha; 3—oval qopcha;
4—yumaloq qopcha bo‘rtmasi; 5—chig‘anoq kanalchasi; 6—yumaloq
qopchaning ehshitish dog‘i.

3. 
   Adenogipofizda qanday gormonlar sintezlanadi?
   
4. 
   Neyrogipofiz qanday funksiyalarni bajaradi?
   
5. 
   Tiroksin qaysi bezda sintezlanadi?
   
6. 
   Bosh miya qanday qismlardan tuzilgan?
   
7. 
   Ixtiopsid, zauropsid va mammal tipdagi bosh miyalar deganda n i in alarm tushunish kerak?
   
8. 
   O‘rta quloq birinchi marta qaysi sinfga taalluqli umurtqalilarda pnydo bo'ladi? Nima uchun?
   
9. 
   Ko‘rish analizatori qaysi sinf vakillarida eng yaxshi ii vojlangan?
   
10. 
    Umurtqalilar jinsiy bezlarining asosiy qismlarini bilasizmi?
    
11. 
    Vaziyatga oid masalalarni yeching, test topshiriqlari javoblarni toping, ularni isbotlang.
    

O‘quv jihozlari.
Rasmlar va jadvallar, mulajlar, makropreparatlar, tirik obyekt — baqa, uni yorib o'rganish uchun zarur jihozlar (taxtacha, mah- kamlovchi ignalar, qaychi, qisqich).
Mashg‘ulot rejasi.
Talabalar mashg'ulol mazmunini o'zlashtirib olganlaridan so‘ng mashg‘ulot paytidn niustn<|il ravishda baqani yorib o'rganadilar. Bunda baqaning bosh miynsi, sezgi a’zolari tuzilishi bilan tanishadilar. Mavzuga oid nmsnhdar yechiladi va test topshiriqlari bajariladi. Topshiriqlar bajaiilishi tekshirilib, talabalar bilimlari baholanadi va keying! mashg'ulot uchun topshiriqlar beriladi.
Vaziyatga doir masala la r.

1. 
   O‘rganilgan hayvonning bosh iniyasida o‘rta miya va miyacha yaxshi rivojlangan. Bosh miya yarim sharlarida qorinchalar shakllanmagan, nerv hujayralarining soni kam. Bu bosh miya qaysi hayvonga taalluqli? Miya qismlarining rivojlanish darajasini izohlab bering.
   
2. 
   Bemor siydigida qand miqdori normal, ammo siydik ko‘p miqdorda ajraladi. Bu holatni qanday tushuntirish mumkin?
   
3. 
   Burgut 1 km yuqorida turib yerdagi sichqon yoki jo'jani sezadi va uni ovlay oladi. Burgutning ko‘z tuzilishini izohlab bering.
   
4. 
   Addison kasalligida teri va shilliq pardalarda giperpig- mentatsiya, ozib ketish, suv-tuz almashinishida buzilishlar kuzatiladi. Bu kasallik qaysi endokrin bez faoliyati buzilishi natijasida kelib chiqishini tushuntirib bering.
   

Test topshiriqlari.

1. 
   Adrenalin va noradrenalin qayerda sintezlanadi?
   

A. Qalqonsimon bezning mag‘iz qismida. B. Oshqozon osti bezining Langergans orolida. D. Buyrak usti bezining po‘stloq qismida. E. Buyrak usti bezining mag‘iz qismida. F. Jinsiy bezlarda.

2. 
   Aralash bezlarga misollarni toping:
   

A. Qalqonsimon bez. B. Jinsiy bezlar. D. Oshqozon osti bezi. E. A va D javoblar to‘g‘ri. F. В va D javoblar to‘g‘ri.

3. 
   Odamda bachadonning ikki shoxli bo‘lishi qanday nuqsonlarga misol bo‘ladi?
   

A. Nofilogenetik. B. Filogenetik. D. Embriopatiya. E. Fetopatiya. F. Gametopatiya.

4. 
   Mammal tipdagi miya qanday sinf vakillari uchun xos?
   

A. Baliqlar va amfibiyalar. B. Qushlar va reptiliyalar. D. Sutemi- zuvchilar. E. A va D javoblar to‘g‘ri. F. В va D javoblar to‘g‘ri.

5. 
   Og'zaki va yozma nutq markazlari odam miyasining qaysi qismida joylashgan?
   

A. O‘ng yarim sharda. B. O‘rta miyada. D. Chap yarim sharda.

5. 
   O‘ng va chap yarim sharlarda. F. Miyaning asosida.
   

6. 
   TTG va AKTG gormonlari qayerda sintezlanadi?
   

A. Gipofizning o‘rta qismida. B. Gipofizning old qismida. D. Gipofizning orqa qismida. E. Qalqonsimon bezda. F. Buyrak usti bezida.

7. 
   Androgen va estrogen gormonlar qayerda sintezlanadi?
   

A. Buyrak usti bezining miya qismida. B. Buyrak usti bezining po'stloq qismida. D. Buyrak usti bezida. E. Qalqonsimon bezda.

5. 
   Epifizda.
   

8. 
   Patau sindromida bachadonning qanday anomaliyasi ko‘proq uchraydi?
   

A. Ikki shoxli bachadon rivojlanishi. B. Ikkita bachadon shakl- lanishi. D. Muller kanalining noto‘g‘ri qo'shilib o‘sishi. E. Hamma javoblar bir-birini to‘ldiradi. F. To‘g‘ri javob berilmagan.

9. 
   Qaysi sinf vakillarida 3 ta eshitish suyakchalari rivojlanadi?
   

A. Qushlarda. B. Sutemizuvchilarda. D. Amfibiyalarda. E. Baliq- larda. F. Reptiliyalarda.

10. 
    Zauropsid tipdagi miya qaysi sinf vakili uchun xos?
    

A. Qushlar va reptiliyalar. B. Qushlar va sutemizuvchilar. D. Ba­liqlar va amfibiyalar. E. Amfibiyalar va reptiliyalar. F. Reptiliyalar va sutemizuvchilar.

24. 
    mavzu. ANTROPOGENEZ. BOSQICHLARI,
    YO'NALTIRUVCHI KUCHLARI. ODAM IRQLARI
    

Mavzuning mazmuni.
Odamning kelib chiqishi tabiiy ekanligi haqidagi fikrni fanda birinchi marta J.B.Lamark asarlarida uchratish mumkin. Lekin

1. 
   .iiniark o‘zining bu nazariyasini chuqur isbotlab bermaganligi hamda
   
2. 
   mi у dalillar yetarli bo'lmaganligi sababli bu masalaga o'sha davrda o'tihor berilmadi.
   

Antropogenezni tushunishda solishtirma anatomiya, embriologiya, paleontologiya kabi fanlarning ahamiyati juda katta. Ana shu fanlar asosida antropogenezning yo'naltiruvchi kuchlarini, odamning kelib chiqishi haqidagi asosiy dalillarni, odamning organik dunyo sistematikasidagi o‘rnini aniqlash mumkin bo‘ldi.
Antropogenezning asosiy masalalarini ilmiy hal etishda Ch.Dar- vinning xizmati juda katta. Ch.Darvin „Odamning kelib chiqishi va jinsiy tanlash“ asarini o‘sha vaqtda fanda to'plangan ilmiy dalillar yordamida yaratdi.
Ch.Darvin odam lmyvonot olamining vakili ekanligini, odamning qadimiy ajdodlari bi Ian odamsimon maymunlar orasidagi o‘xshash- liklarga e’tibor berdi. Bulling uchun Ch.Darvin juda ko'plab dalillar keltiradiki, ularga shu kunlarda ham e’tiroz bildirib bo'lmaydi.
Odamsimon maymiin bi lan odam skeleti, bosh miya tuzilishidagi, odam va maymunlarning xulq atvoridagi, embrional taraqqiyotdagi davrlar orasidagi o‘xsliashliklar, nlardagi rudiment a’zolar va atavizmning mavjudligi odamning liayvonlardan kelib chiqqanligini tasdiqlovchi solishtirma anatomik dalillardir. Yana odam va shimpanze tovush apparatlari t.uzilisliining bir xilligi, odam va may- munlarda ko‘richak o'simtasining mavjudligi, odam va maymun- lardagina qonning 4 gurulii mavjudligi odam va maymunlarning yaqin qon-qarindoshligini tasdiqlovchi dalillar bo‘la oladi.
Morfologik o‘xshashliklardan tashqari (biokimyoviy, immunologik, genetik, fiziologik dalillar) ham mavjud. Jumladan, odam va maymunlardagina jinsiy yeti lish davri birmuncha kechroq kuzatiladi, homiladorlik davri gorillada odamlardagi kabi 9 oyga yaqin. Maymunlar odamlarga 0‘xshab sil, zaxm kabi kasalliklar bilan og'riydilar. Odam va maymunlarning irsiy moddiyligi bir-biriga juda o'xshash.
Odam va yuqori tuzilgan organizmlarda bo‘lgan morfofiziologik o‘xshashliklarni aniqlash, paleontologiyani, embriogenezdagi umumiy qonuniyatlarni o‘rganish odamning organik dunyo sistematikasidagi o'rnini aniqlash imkonini berdi.
Odamni quyidagicha tasniflash mumkin: tip — xordalilar, tipcha — umurtqalilar, sinf — sutemizuvchilar, turkum — primatlar, oila — gominidlar, avlod — gomo, tur — aqlli odam.
Ch.Darvin antropogenezning harakatlantiruvchi kuchlari mav- judligiga ham e’tibor bergan. U bu kuchlar mavjudligini tanlash nazariyasi asosida hal qildi. Natijada, Ch.Darvin bu masalani faqat bir tonionlama yecha oldi. Ch.Darvin ta’biriga ko‘ra, antropoge­nezning harakatlantiruvchi kuchlari irsiyat, o‘zgaruvchanlik va