2 соат 1-Mavzu: Kirish Reja: Statistikaning paydo bo’lishi va rivojlanishi Statistika fan sifatida

Eskirishni hisobga olgan holda boshlang’ich qiymat (boshlang’ich qoldiq qiymat)– bu to’liq boshlang’ich qiymatidan eskirishni hisobga oluvchi amortizatsion ajratmalar chegirilgandan so’ng hosil bo’lgan qiymat.
To’liq qayta tiklash qiymati (joriy qiymat) – zamonaviy sharoitda korxona tomonidan xuddi shunday asosiy kapital ob’ektini sotib olish uchun sarflaydigan qiymatdir.
Eskirishni hisobga olgan holda qayta tiklash qiymati (joriy qiymat) – bu to’liq tiklash qiymatidan eskirish qiymatini chegirishdan hosil bo’lgan qiymat.
Inson kapitali – bu umr davomida inson tomonidan to’planadigan jihatlar yig’indisi (sog’liq, bilim, malaka, kasbiy sifatlar va boshqalar) bo’lib, ulardan foydalanish ishlab chiqarish jarayonini yo’lga qo’yish imkonini beradi. Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy aktivlarga quyidagi talablar qo’yiladi: egalik qilish huquqi imkoniyatining o’rnatilishi hamda iqtisodiy foyda (manfaat) keltira olishi. Inson kapitali bu talablarga to’liq javob bera olmaydi, chunki inson kapitalining egasi va tasarruf etuvchisi insonning o’zi hisoblansada, inson kapitalini shakllantirish manbalari turlicha bo’ladi. Inson shakllanishi oiladan boshlanib, ma’lum davrga kelganda bu jarayonga davlat qo’shiladi (bilim olish, sog’liqni saqlash jarayonlarida), bu jarayonda ish beruvchilar ham ishtirok etishi mumkin, masalan xodimlar malakasini oshirishda. Bundan tashqari inson kapitali shakllanishiga qilingan xarajatlar va undan olinadigan iqtisodiy manfaat o’rtasida aniq bo’lmagan vaqt lagi mavjuddir. Inson kapitali qiymatini miqdoriy baholash muammolari quyidagilarda namoyon bo’ladi: inson kapitaliga taalluqli bo’lgan identifikatsion belgilar va elementlar tasnifini ishlab chiqishning murakkabligi; statistika mavjud bo’lgan usullar ta’lim olish va sog’liqni saqlashning rivojini bilvosita tavsiflaydi va inson kapitali shakllanishidagi sifat xususiyatlarni baholash imkonini bermaydi.
Tabiiy kapitalga tiklanadigan va tiklanmaydigan tabiat in’omlari kiradi: yer, suv, foydli qazilmalar, yovvoyi o’simlik va hayvonot dunyosi, havo, energiyaning tabiiy turlari. Egalik qilish huquqi joriy qilinadigan, shu bilan birga iqtisodiy manfaat manbai bo’la oladigan tabiiy resurslar milliy boylik tasnifida ishlab chiqarilmagan moddiy aktivlar tarkibiga kiritiladi.
MHTda Yer – bu ishlab chiqarilmagan moddiy aktib bo’lib, yer ustidagi turpoq, unda joylashgan suv xavzalari hamda qurilish inshoatlari joylashgan erlar yer tarkibiga kiritiladi.
Qazilma boyliklar – bu mavjud texnik taraqqiyot darajasidan kelib chiqib foydalanish iqtisodiy ma’noga ega bo’lgan yer usti va qa’rida joylashgan foydali qazilmalarning aniqlangan zaxirasi.
O’simlik va hayvonot dunyosining etishtirilmaydigan biologik resurslari – bu inson ishtirokisiz o’simlik va hayvonot mahsulini bera oladigan va keyinchalik ularga egalik huquqi o’rnatiladigan yovvoyi flora va fauna, yovvoyi o’simliklar va hayvonlar.
Suv resurslari – milliy iqtisodiyotda foydalanilishga yaroqli bo’lgan yer usti va ostida joylashgan suvlar.
Tabiiy kapital hajmini miqdoriy baholashda huddi inson kapitali kabi muammolar mavjud bo’ladi. Bu kapitalni baholashda sarf-xarajat usulini qo’llash mumkin emas, chunki bu kapitalning shakllanishida inson hech nima sarflamaydi. Baholanayotgan tabiiy kapital unsurlariga o’xshash unsurning bozorda mavjud emasligi bozor baholari usulidan foydalanish imkonini bermaydi.
Bugungi kunda eng keng tarqalgan usul renta usuli bo’lib, tabiiy resursdan olinadigan daromad darajasi (differentsial rentani hisoblash orqali) bo’yicha baholashga asoslanadi.
Jahon banki tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda milliy boylik unsurlarining xizmat qilish muddati 25 yil qabul qilingan. Bunda tabiiy resurslarning amortizatsiyasi yiliga 4% dan chiziqli usulda chegirib boriladi. Xizmat muddatining 25 yil qilib qabul qilinishi tabiiy va inson kapitali shu muddat atrofida xizmat qiladi.
Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar statistikasida tabiiy kapital va uning elementlarini baholashda asosan renta usulidan foydalanilmoqda. Masalan, foydali qazilmalarni baholashda Jahon Banki ekspertlari barcha kapitallar uchun xizmat qilish yilini 25 yil, foydali qazilmalar – tiklanmaydigan resurs bo’lgani uchun joriy yilning rentasi yoki qazib chiqarish natijalari olinadigan yillik amortizatsiya normasini 4,0 % ga tenglashtirib olganlar. Foydali qazilmalar – tiklanmaydigan resurs bo’lgani uchun yilning rentasi yoki qazib chiqarish natijasida olinadigan iqtisodiy foydasi (foydalanilgan asosiy kapitalning yillik amortizatsiyasi va foydasi summasi chegirib tashlanganidan so’ng) to’g’risidagi ma’lumotlari asosida baholangan.