2 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги андижон давлат университети табиий фанлар факультети

 
SOG’LOM TURMUSH TARZINI SHAKLLANTIRISH MASALASIGA 
SPORT BILAN YONDASHISH 
Turdiboyeva Shoxista 
Andijon davlat universiteti 
Mamlakatimizning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti o’sib va rivojlanib 
borayotgan hozirgi davrda sog’lom turmush tarzining ijtimoiy-gigenik 
mezonlarini aniq belgilab olishning ahamiyati ayniqsa ortadi. Shiddat bilan 
rivojlanib borayotgan bugunggi kunimizda sog’lom turmush tarzini 
shakllantirish eng asosiy masalalardan biridir. Kishilarning salomatligini 
saqlash va sog’lom avlodni yuzaga keltirish xozirda dolzarb vazifa sanaladi. 
Buning uchun kishilarning kundalik faoliyatida ma’lum bir tartib intizom , 
o’z sog’ligi haqida qayg’urish ya’ni o’z –o’zini idora qilish kabi tushuncha 
va bilimlar bilan boyitib borishimiz kerak. Shu asnoda ularni ma’lum 
darajada kun tartibga o’rgatib borishimiz kerak. Mustaqillik yillarida 
mamlakatimizda adolatli demokratik jamiyat bunyod etish bosh maqsad qilib 
belgilandi va bu maqsad sari izchil qadamlar qo’yildi. Bunda inson 

---

282 
manfaatlari va haq-huquqlarini to’liq hisobga oladigan , uning asriy orzu –
umidlarini ro’yobga chiqaradigan eng adolatli ijtimoiy makon bo’lmish 
fuqarolik jamiyatini qurish borasida ham muhim natijalarga erishildi. 
Jamiyatda sog’lom turmush tarzini yanada shakllantirish , aholi salomatligini 
mustahkamlash , jismoniy sog’lom va ma’naviy boy yosh avlodni tarbiyalash 
, fuqarolarning jismoniy tarbiya sport bilan faol shug’ullanishiga keng jalb 
etilishini ta’minlash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan faol islohatchilik 
siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir desak adashmagan bo’lamiz. 
Odamzotning sog’ligi ko’p jihatdan avvalambor uning o’ziga bog’liq. 
Buning uchun u o’z hayotini oqilona yo’lga qo’yishi , har qanday 
kasallikning oldini olish uchun sog’lom hayot tarzi va turmush madaniyati 
talablariga amal qilib yashashi lozim. 
Sog’lom turmush tarzi –inson hayotining shunday bir tayanch nuqtasiki 
, har bir inson unga tayangan holda, o’z hayotini tubdan o’zgartirishiga 
erishishi mumkin.
Turmush tarzi deganda inson bilan tabiiy ijtimoiy muhit o’rtasidagi 
barqaror va uzoqni ko’zlab o’rnatilgan munosabatlar tizimidan iborat bo’lgan 
jamiyatning axloqiy va moddiy qadriyatlari sifatida gavdalangan , intilishlari 
, maqsadlari , shakllangan xulqi, uzoq kelajakni o’ylab ish tutishi nuqtai 
nazardan esa jamiyatdagi mavjud qonunlar , an’analar va tartiblarga 
asoslangan holga o’zining turli xil ehtiyojlarini qondirib yashash tarzi 
tushuniladi. Turmush tarzi bu – jamiyatda odamlarning faoliyati yurish 
turishi tartibi bo’lib , yashash sharoitlari bilan bog’langan , ularga javob 
beradi , ulardan u yoki bu darajada foydalanishni nazarda tutadi. Turmush 
tarzi inson faoliyatining shunday tayanch nuqtasiki tibbiyot ilmi unga 
tayangan holda , odamlar salomatligini tubdan yaxshilashga erishishga yo’l 
topadi. Sog’lom turmush tarzida odamlar salomatligiga ta’sir ko’rsatuvchi 
zararli omillar bo’lmasligi , inson ulardan ongli ravishta o’zini chetga olishi 
kerak.
Sog’lom turmush tarzi yoki oqilona yashash tarzi tushunchalari keng 
qamrovli bo’lib o’z ishiga insonning tug’ulishidan boshlab umrining 
oxirigacha aql farosat bilan yashashini zararli odatlardan xoli bo’lishni , 
to’g’ri ovqatlanib , to’g’ri dam olishi kabi ko’plab boshqa ijobiy xislatlarini 
o’z ichiga oladi. Oqilona turmush tarzi har bir insonning aql farosati bilan 
yaratiladi va har bir kishi uchun individualdir. 
Yetuklik komillikka erishish bosqichlaridan biri bo’lganligi bois 
mamlakatimizdagi ta’lim-tarbiya tizimida jismoniy tarbiyaga katta e’tibor 
qaratib kelinmoqda. Kamolot yosh avlod ichki a’zolarining o’zgarishi, 
o’sishidir. Fiziologik nuqtai nazardan, yurak va o’pka, shuningdek nerv va 
harakat tizimi, tana shaklining o’zgarishi, teri-muskul tizimi og’irligi, 
tananing mukammal rivojlanishidir. Pedagogik tushunchada kamolot 

---

283 
deganda insondagi jismoniy ma’lumotning o’sishi borasidagi o’zgarishlar, 
ya’ni oddiydan murakkabga, pastdan-yuqoriga, nomukammallikdan 
mukammallikka tomon bo’lgan o’zgarishlar tushuniladi. 
Salomatlik inson hayotida, ayniqsa, yoshlik chog’larida muhim 
ahamiyatga ega. Salomatlik darajasi uning kasbiy qobiliyatiga, ijodiy 
o’sishiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. 
Ko’pchilik talabalarning ongida jismoniy tarbiya va sport kasalliklarni 
oldini oluvchi omil ekanligi shakllanmagan. Vaholanki, nafaqat respubli-
kamizda, xorijiy mamlakatlarda ham o’tkazilgan ko’p sonli tadqiqotlarda 
jismoniy mashg’ulotlarida inson organizmida ta’sir etishi va ular turli 
kasalliklar profilaktikasida samarali vosita ekanligi hisoblanishi isbotlangan. 
Shunga qaramay, yoshlarni jismoniy tarbiya – sog’lomlashtirish va 
ommaviy sport tadbirlariga jalb qilish tizimi sifatida qaralmaydi, shuning 
uchun bunday jismoniy tarbiya va sport yoshlarni sog’lom turmush tarziga 
tayyorlamaydi, ularga salomatlikni saqlash va mustahkamlash usullarini 
o’rgatmaydi. 
Salomatlik ahvoli inson omilining tabiiy asoslariga ta’sir etishini qayd 
etish muhim ahamiyatga ega. Mustahkam salomatlik ish kuch sifatini ham 
oshiradi. Sog’lom inson bir xil sharoitda salomatligi yomon insonga nisbatan 
og’irroq ishni bajarish va moddiy foyda keltirish imkoniyatiga ega. Shunday 
qilib, sog’lom inson – yuqori sifatli ishchi kuchidir. 
Shuning uchun harakat faolligiga hozirgi paytda jismoniy ko’rinishning 
yaxshilanishida samarali vosita sifatida qaraladi. 
Mutaxassislarning baho berishicha, aholi salomatligining 40-50% hayot 
tarziga bog’liq. Zararli odatlar, noto’g’ri ovqatlanish, alkogol va tamakini 
me’yoridan ortiq iste’mol qilish, ko’p o’tirish, stress, atrof muhitning iflosligi 
turli kasalliklarga (yurak-qon va nafas olish tizimi kasalliklari, oshqozon-
ichak funksiyalarining buzilishi va h.z.) olib kelishi mumkin. 
Yosh o’tgan sayin va sog’lom hayot tarzini buzilishi bilan orttirilgan 
kasalliklar surunkali kasalliklarga aylanadi. Bundan inson qanday hayot tarzi 
yuritishiga qarab salomatligi darajasi haqida so’z yuritish mumkin, degan 
xulosaga kelish mumkin. 
Shu sababli, hayot tarzi salomatlik bazasi sifatida ko’rib chiqiladi. 
Salomatlik darajasini tana og’irligi, o’pkaning hayot sig’imi, yurak 
qisqarishining chastotasi, qon bosimi, standart sinovdan keyin yurak urishini 
tiklanshiga ketgan vaqt bilan aniqlash mumkin. Salomatlikning tarkibiy 
unsurlariga insonning jismoniy va funksional tayyorgarligi haqidagi 
ma’lumotlar kiradi. 
Salomatlikni asrash va mustahkamlash deganda jismoniy rivojlanish, 
gavda tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorgarlikni yaxshilash tushiniladi. 

---

284 
Salomatlikni yaxshilashga esa muntazam jismoniy mashqlar orqali erishish 
mumkin. 
Abu Ali ibn Sino salomatlik haqidagi fanning asoschilaridan biridir. 
Alloma kasalliklarning oldini olish va ularni davolash bilan birgalikda 
salomatlikni asrashga ham katta e’tibor bergan. 
U jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish, sog’lom 
bo’lishning kuchli omili ekanligini ko’p bora qayd etgan va sog’liqni saqlash 
uchun yetti omilga e’tiborni qaratgan:
-Bosiqlik;
-Ovqatlanish tartibi;
-Gavdani tik tutish;
-Toza havo;
-Qulay kiyim;
-Jismoniy harakatlar;
-Ruhiy harakatlar (uyqu va uyg’onlik holati) ning ravonligi.
Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish 
salomatlikni 
mustahkamlashga
, o’qish unumdorligini oshirishga yordam beradi, jismoniy 
madaniyat elementlarini shakllantiradi. Salomatlik : ijtimoiy – iqtisodiy, 
biologik, ekologik, tibbiy va psixoemosional ta’sirlarning natijasidir va uni 
sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar yordamida mustahkamlash mumkin. 
Sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish 
organizmning atrof-muhit va infeksiyalar ta’siriga tabiiy qarshiligini oshiradi. 
Hozirgi vaqtda insonning sog’lomlashishiga bo’lgan ehtiyojni qondiruvchi 
yo’nalishlar tobara keng tarqalmoqda (ritmik gimnastika, badiiy gimnastika, 
xitoycha sigun terapeya, terapevtik va sog’lomlashtiruvchi yoga, ushu, xitoy 
gimnastikasi). 
Sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar organizmning tashqi muhitni 
salbiy ta’siriga qarshiligini oshiradi va shu sababli salomatlikni 
mustaqkamlash va kasalliklarni oldini olishda samarali vosita hisoblanadi. 
Yoshlar salomatligini asrash va mustahkamlash masalalarini hal etish 
yosh avlodni jismonan va ma’nan voyaga yetkazish, rivojlanib kelayotgan 
davlatning faol quruvchilarini har tomonlama tarbiyalashning asosi 
hisoblanadi.