2 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги андижон давлат университети табиий фанлар факультети

HORDEUM L.TURKUMI AYRIM TURLARINING 
LABARATORIYA SHAROITIDA URUG’LARNING UNUVCHANLIK 
XUSUSIYATI 
Mirjalolova M.Z., Odilova Z.F
Andijon davlat universititi 
Ma'lumki tabiatdagi tirik organizmlar (o'simliklar va hayvonot dunyosi) 
insonning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondiruvchi asosiy manbadir. 
Sayyoramizda sodir bo'lgan ekologik falokatlardan, ayniqsa, undagi tirik 
organizmlar katta talafot ko'rdi. Shuning uchun mavjud o'simlik va hayvonot 

---

74 
turlarini saqlab qolish va muhofaza qilish, ulardan oqilona foydalanish 
jamiyat oldida turgan dolzarb muammolardandir. 
O’simlik ham, tabiiy ishlab chiqarish kuchlari qatorida kishilar 
hayotida g’oyat muhim rol o’ynab kelgan.Mamlakatimiz o’simlik zaxiralari 
orasida oziq-ovqat, yem-xashak, kauchuk,bo’yoq moddalari beradigan, 
vitaminli, efirli, shuningdek, dorivor turlari juda ko’p. Inson hayotini boshqa 
omillar bilan birgalikda o’simlikka ham bog’liq deyish mumkin. Chunki 
odamlar uchun zarur oziq-ovqat, qandi-
qandolat, yoqilg’i, kiyim-bosh, qurilish 
materiallari, tabiiy bo’yoq, dorivor 
xomashyosi, nihoyat, sanoatning ko’p 
sohalari 
uchun 
zarur 
bo’ladigan 
xomashyolarni faqat o’simliklar beradi. 
Keyingi yillarda Markaziy Osiyo 
regioni, jumladan, O’zbekiston tuproq 
iqlim sharoitlarining o’zgarishi, ikkinchi 
tomondan sanoatning jadal sur’atlar bilan rivojlanishi, qishloq xo’jaligida 
turli 
kimyoviy 
moddalarning 
qo’llanilishi hamda insonning tabiatga 
nooqilona tazyiq ko’rsatishi natijasida 
biologik resurslarga keskin ta’sir etish 
holatlari 
kuzatilmoqda. 
Natijada
o’simliklarning 
kamayishi, 
nobud 
bo’lish holatlari yuzaga kelmoqdaki, bu 
bevosita ekologik himoyani taqazo 
etadi.
O‘zbekiston tabiati xilma-xil o‘simliklarga boy, xususan O‘zbekiston 
florasini tahlil qilganimizda Poeceae Barnh. Oilasiga mansub bo‘lgan 
Triticum L., Aegilops L. va Hordeum L. Turkumining madaniy hamda 
yovvoyi turlari o‘zining juda xilma-xilligi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
Hordeum L ya’ni arpalarni madaniy va yovvoyi turlari sanoat va tabiat uchun 
juda ahamiyatlidir.Ularning yovvoyi turlari gullaguniga qadar chorvachilik 
uchun to’yimli ozuqa hisoblanadi. Madaniy turlaridan pivo tayyorlashda, uy 
hayvonlari uchun ozuqa sifatida va bir qancha maqsadlarda ishlatiladi.
Farg‘ona vodiysi sharoitida Triticum L., Aegilops L. va Hordeum L. 
Turkumi ayrim turlarini bioekologik xususiyatlarini qiyosiy o‘rgandik. 
Tajriba maydonida o‘rganilayotgan turkumlarning ayrim vakillari yetishtirilib 
fenologik kuzatuvlar olib borildi.

---

75 
Biz o’rganayotgan turlardan Hordeum L. turkumining ayrim vakillari va 
N. leporinum Link ni laboratoriya sharoitida unuvchanligini kuzatish 
maqsadida dastlab yovvoyi turlarni urug’larini tanlab oldik. 
Saralangan urug’lar 2017-yil 10- mart kuni, bir vaqtda soat 12
00 
da 
oddiy suvga solindi. Bir sutka turgan urug’larni 11.03.2017 yil kuni filtr 
qog’ozga solingan petri kosachasiga solib, ustidan filtr qog’oz yopib 10 
tomchi suv tomizib, 20
0 
Slitermostatga joyladik va har kuni kuzatib bordik. 
Kuzatish jarayonida barcha urug’lar bir vaqtda unmasligi kuzatildi.
Turning 
nomi 
Labaratoriya sharoitida 
Urug’larning unuvchanligi(dona) 
13.03
14.03
15.03
16.03
17.03
18.03
19.03
20.03
21.03
22.03
H.Spontaneum 
10 
10 
10 
10 
10 
10 
10 
10 
10 
H.Ceparinium 
2 
2 
3 
6 
6 
10 
10 
10 
10 
N. leporinum 
Link 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
Turlarning biometrik ko’rsatkichlari har kuni o’lchab borildi va natijalar 
o’zaro solishtirildi. H.Spontaneum ning ildizi o’rtacha 9,4 sm uzunlikni, 
poyasi esa 3sm ni, H.Ceparinium ning poyasi esa o.69 sm uzunlikni, N. 
leporinum Link ildizi 1,3 smni poyasi 5,9 sm uzunlikni tashkil etdi. Olingan 
natijalardan shuni xulosa qilish kerakki , urug’lar qanchalik katta bo’lsa 
ularning unuvchanligi mayda urug’larga nisbatanyuqori bo’ladi. 
H.Spontaneum ning urug’lari tez va to’liq unib chiqdi. Bu mazkur turning 
birmuncha noqulay sharoitda ham unuvchanligi yuqori ekanligini ko’rsatadi. 
H.Ceparinium ning urug’lari birmuncha mayda bo’lganligi uchun sekinroq 
undi.Lekin kuzatuvlarning 10-kunida barcha urug’lar unib chiqdi.