21 mavzu: investetsiya va uning iqtisodiyotdagi o`rni investitsiyalarning mohiyati, grafigi va funksiyasi

2. Pul taklifi. Bank multiplikatori. 
Pul taklifi (M
s
) o’z ichiga bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar (S) va zarur 
bo’lganda (D) iqtisodiy agentlar bitimlar uchun ishlatishi mumkin bo’lgan 
depozitlarni oladi: 
M
s
= C+D. 
Aksariyat mamlakatlarda davlat pul chiqarishda monopol huquqqa ega.. Uni 
amalga oshirish huquqi nisbatan mustaqil muassasa Markaziy bank ixtiyorida. 
“Markaziy bank O’zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to’lov vositasi sifatida 
banknotlar va tangalar ko’rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarish mutlaq 
huquqiga ega”
*
. Ammo pul taklifini ko’paytirish imkoniga yoki pul yaratish 
qobiliyatiga tijorat banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib, to’lov vositalari 
emissiyasini yoki kredit multiplikatsiyasini amalga oshiradi. Masalan, A bankning 
depoziti 2000 so’mga o’sgan bo’lsa, zaxira normasi 20 % ga teng 
. 

---

366 
bo’lganda (zaxira normasi – tijorat banklar depozitlarining ma’lum qismini 
Markaziy bankda saqlab turish normasi), u 400 so’mni Markaziy bankda zaxiralab, 
qolgan 1600 so’mni qarzga beradi. Shunday qilib, A bank pul taklifini 1600 
so’mga ko’paytiradi va u endi 2000+1600=3600 so’mni tashkil etadi. Ya’ni, 
omonatchilarning depozitlardagi 2000 so’mdan tashqari yana 1600 so’m qarz 
oluvchilar qo’lida qoladi. Agar, 1600 so’m yana banka tushsa, (masalan, B bankka) 
unda 20 % ga teng bo’lgan zaxira normasida u 320 so’mni zaxirada qoldirib, 1280 
so’mni kreditga beradi hamda shu miqdorda pul taklifini oshiradi. Kredit 
berishning bu jarayoni so’nggi pul birligidan foydalanishga qadar davom etadi. 
Yakuniy hisob kitob bank depozitlari jami 
10000 so’mga ko’payganligini 
ko’rsatadi. Bu jarayonni formula ko’rinishida quyidagicha yozishimiz mumkin: 
M = (1/ rr ) x D 
Bunda: M- pul taklifi hajmi; rr – majburiy zaxiralash normasi ; D 
- dastlabki depozit. 
Keltirilgan formuladan ko’rinib rr koeffitsentiga bog’liq bo’lib, uni bank 

turibdiki, pul taklifi 1/ multiplikatori yoki pul ekspansiyasi multiplikatori, deb 
ataladi. U ushbu bank zaxiralar normasida ortiqcha zaxiralarning bir pul birligi 
bilan yaratilishi mumkin bo’lgan yangi kredit pullarining eng ko’p miqdorini 
bildiradi.