28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

Birinchi operatsiya. Korxonaga mol etkazib beruvchidan 4543 rakamli schyot-fakturaga muvofiq 3560 sumlik extiyot qismlar keltirildi. Bu operatsiyaga quyidagicha buxgalteriya provodkasi berilgan: Debet «Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» schyoti \ 3560 sum. Kredit «Materiallar» schyoti
Ikkinchi operatsiya. Yuqoridagi operatsiyaga ««Materiallar» schyoti debetlanib, «Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» schyoti kreditlanishi kerak edi. Demak, provodka noto’g’ri tuzilgan. SHuning uchun yozuvni to’zatish kerak. Bu operatsiyaga kizil siyoxda yana avvalgidek qayta provodka tuziladi: Tarxdan kurinib turibdiki, birinchi yozuvda operatsiya summasi xatq yozilishi natijasida kam bo’lib dolgan (20 sum), shuning uchun xam ikkinchi, oxirgi buxgalteriya provodkasi fark summasiga (180 sum) berildi va xarajatga CHiqarilgan jami 200 sumlik yokilgining qiymati xarajatlar schyotiga to’la o’tkazildi.
Buxgalteriya hisobi registrlarining ayrimlarida xatolarni tuzatish uchun xam-qizil storno usulidan, xam qo’shimcha provodka usulidan foydalanish bilan birga, hisob ko’rsatkichlarini tartibga solish uchun xam foydalaniladi. Maxsulotning haqikiy tannarxini aniqlash jadvallariga quvafik reja tannarxi bilan haqikiy tannarx o’rtasidagi farkning summasi zqam kizil storno yoki qo’shimcha provodka tuzish yo’li bilan rasmiylashtiriladi va hisob registrlarida aks ettiriladi. SHunga muvofiq, agar mauulotning haqikiy tannarxi reja tannarxidan oshik bo’lsa, u paytda qo’shimcha provodka usulidan foydalanib, fark summa odatdagi siyoxda aks ettiriladi, agar teskari bo’lsa, u xolda kizil storno usulidan foydalaniladi. SHunday qilib, ishlab CHiqarilgan maxsulot tartibga solish yozuvi natijasida tegishli schyotlarda haqikiy tannarxi bo’yicha aks ettiriladi.
Boshlang’ich xujjatlardagi xatolarni to’g’rilash tartibi
Boshlang’ich xujjatlarning matni yoki rakamli mahlum» larini tozalash va to’zatish mumkin emas. 1qulda tuzilgan boshlang’ich xujjatlarda (kassa va bank xujjatlaridan tashqari) qo’yilgan xatolar quyidagi tartibda to’g’ri lanadi. Noto’g’ri matn yoki summa ustidan chiziladi, uning.tepasiga to’g’ri matn yoki summa yoziladi, yoniga «to’g’ri langan» degan yozuv qilinadi, xujjatga avval imzo chekkan shaxslar yana imzo chekishib to’g’ri lashni tasdiklashadi va to’g’ri lash amalga oshirilgan sana (kun, oy, yil) yozib qo’yiladi. Kirim va chiqim kassa orderlarida xech qanday o’zgarish qilish mumkin emas.
Buxgalteriya hisobi registriga yozilgan xo’jalik operatsiyalarini aks ettirib turuvchi hamma yozuvlar oy yoki yilning oxirida jamlanadi. Bunday jamlashdan maksad umumiy oborot summani va hamma schyotlar bo’yicha oy yoki yil oxiriga qoldiqni aniqlashdir. Bundan tashqari, u aniqlanilgan jami summalarning yozuvlarini solishtirib kurish va yo’l qo’yilgan xatolarni topish uchun ham zarurdir. Ezuvlarni solishtirib kurish uchun sintetik schyotlar bo’yicha bosh daftarning jami ma’lumotlariga muvofiq aylanma balansi tuziladi, kelib chiqqan debet va kredit oborotlarining umumiy summasi ro’yxatga olish jurnali bo’yicha oborot summalarining jami yoki, agar hisob mexanizatsiya vositalari bilan yuritilayotgan bo’lsa, u paytda nazorat sonlar ro’yxati summasining jami bilan solishtiriladi. Buxgalteriya hisobi registrida yozuvlarning to’g’ri amalga oshirilishini ta’minlash uchun aylanma balansning debet va kredit summalari teng kelishi kerak. Bu tenglik xronologik yozuv (ro’yxatga olish jurnali) ma’lumotlarining muntazam yozuv (bosh daftar) ma’lumotiga to’g’ri kelishidan kedib chiqadi. Buxgalteriya hisobi registrlarida aniqlangan xatoliklar belgilangan tartibga muvofiqq kechiqtirilmasdan to’zatilishi. zarur.

Buxgalteriya xujjatlarini tuzishda va hisob regastrlarini yuritishda ayrim vaqtlarda xatolarga yo’l qo’yiladi. Buxgalteriya hisobini yuritishda yo’l qo’yigan xatolar quyidaga belgilariga qarab tasniflanadi.

1. 
   Hujjatlar rekvizitlaridagi xatolar. Bunda xato to’ldirilgan rekvizit to’g’risiga o’zgartiriladi;
   
2. 
   Xatoga yo’l qo’ygan shaxs. Agar xatoga yo’l qo’yilgan bo’lsa, uni kimdir bajargan. Bu tamoyil asosan ma’muriyatni qiziqtiradi;
   
3. 
   G’arazlilik. Barcha xatolar beg’arazlik va g’arazlilikka bo’linadi. G’arazlshshk bilan qshshngan xato xatoga yo’l qo’ygan shaxs uchun oqibatlari turlicha bo’lishi mumkin. Ammo beg’araz qilingan xato ham yaxshi
   

oqibatlarga olib kelmaydi, ayniqsa, keyingi tamoyil nuqtai nazaridan;

4. 
   Soliqqa tortishga tahsiri. Xatolar to’lanadigan soliq summasini o’zgartiradigan va o’zgartirmaydigan bo’lishi mumkin;
   
5. 
   Xatolarning yuzaga kelish sabablari. Beg’araz xatolarni yuzaga kelish sabablari quyidagilar bo’lishi mumkin: charchash, toliqish, beparvolik, texnikaning nosozligi va hk.;
   
6. 
   Xatolarning keyingi xujjatlarda qaytarilishi. Ayrim xatolar birgina hujjatda bo’lib, keyingi hujjatlarda takrorlanmaydi. Ayrimlari esa bir necha xujjatlarga o’tib zanjir halqasidek takrorlanadi. SHunday xatolar bir joyning o’zida (lokalg’nhsh) va tranzit (boshqa hujjatlarga xam o’tgan) bo’lishi mumkin;
   

Buxgalteriya hisobida kompyuterdan foydalanilsa, barcha xollarda xam xatolar bir martada to’g’rilanadi. Bunda barcha hisob rekvizitlari avtomatik ravishda yangilanadi.

7. 
   Boshqaruv qarorlarini qabul qilishga tahsiri. Bunda xatolar boshq aruv qarorlarini qabul qilishga ta’sir etadigan va to’g’rilab bo’lmay digan bo’lishi mumkin;
   
8. 
   Xatolar xarakteri. Bunda xatolar to’g’rilasa bo’ladigan va to’g’rilab bo’lmaydigan bo’lishi mumkin.
   

Masalan, buxgalteriya xodimlari tomonidan xato qilinib byudjetga ortiqcha summa o’tkazilgan bo’lsa, O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 124moddasiga binoan ortiqcha to’langan soliq summasini qaytarib berish muddati 3 yil qilib belgilangan. Agar dahvo qilish muddati o’tib ketsa, bunday xato aniqlangani bilan tuzatib bo’lmaydi.
Buxgalteriya hisobida yo’l ho’yilgan xatolar, albatta, to’g’rilanishi shart. Xato yozuvlarni tuzatish hisobda alohida metodologshs masalani tashkil etadi va «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun bilan tartibga solinadi. Lekin xato yozuvlarni to’g’rilashning nazariy va amaliy imkoniyatlari normativ hujjatlar bilan belgilangan doiradan kengroq.
Tuzatish usullari yo’l qo’yilgan xatolarni aniqlangan vaqti va qo’llaniladigan hisob shakllariga bog’liq.
Agar xatolar davriy hisobotni soliq organlariga topshirilgunga qadar aniqlangan bo’lsa, xato yozuvni to’g’risiga almashtirish yo’li bilan to’g’rilanadi. Xato yozuvlarni almashtirish deb quyidagilar tushuniladi:

1. 
   Hisobning daftar shaklida tozalash, suvash, ustidan chizish, izohlan gan
   

tuzatish va boshqa tuzatish usullari;

2. 
   Qisobning kompg’yuter shaklida bevosita olib tashlash yoki tahrir qilish yo’li bilan noto’g’ri yozuvni to’g’risiga almashtirish.
   

Xato yozuvlarni to’g’rilashda u eki bu usulni qo’llash aniq vaziyatga bog’liq.
Mazmuni muomala ma’lumotlardan iborat bo’lgan ayrim xujjatlarda xato rahamni o’chirib yoniga to’g’risini yozish etarli.
Agar o’chirish, suvash yoki ustidan chizish imkoniyati bo’lmasa, tuzatilgan raqamga shunday izoh beriladi:
« ga tuzatilganligi ishonilsin», «qo’shib yozilgan _ ga ishonilsin» eki «ustiga chizilgani ___________________________________ o’qilmasin» deb tegishli lavozimli shaxsning imzosi qo’yiladi, ayrim hollarda muhr xam bosiladi.
Xato yozuvlarni bunday usullarda ma’lum vaqtlargacha to’g’rilash mumkin. Bu vaqtni shartli ravishda qaytish nuqtasi deymiz. Xatolarni tuzatish bo’yich;| kpytish nuqtasi deb, ma’lum sana emas, balki davriy hisobotni soliq o’rgashiga topshirish kuni hisoblanadi. Davriy hisobotni soliq tashkilot sh\1 I opshirish qonunchilik bilan tartibga solinganligi uchun qaytish nuqtasi soliq davrining boshlanish kuni bilan hisobotni soliq organiga topshiriladigan oxirgi kun orasida bo’ladi. Ma’lumki, hisobot haqiqatan topshirilgandan so’ng uni qaytarishning iloji yo’q.
Agar xatolar qaytish nuqtasidan o’tgandan keyin aniqlangan bo’lmasa, to’g’rilash muomalalarini berish yo’li bilan tuzatiladi (albatta, ayrim xatolar bo’yicha provodkalar berilmaydi. Masalan, hisobot davridan oldingi chorakda sotib olingan asosiy vositalar bo’yicha xatoga yo’l ho’yib kafolat muddati ko’rsatilmagan ekan, buni tuzatish uchun hech qanday qo’shimcha muomala talab qilinmaydi. Bu xato taxririy usul bilan tuzatiladi).
I. Qo’shimcha yozuv usuli. Bu usuldan foydalanishning ikkita sharti bor: a) ho’jalik muomalalarini summasida xatoga yo’l qo’ynlgan; b) xato kamayish tomoniga yo’l qo’yilgan (muomalada keltirilgan summa haqiqiy ko’rsatiladigan summaga qaraganda kam bo’lgan).
Bunda xato yozilgan summa bilan to’g’risining orasidagi farq summaga ilgarigidek qo’shimcha muomala beriladi va shu bilan xato yozuv tuzatilgan bo’la
Masalan, asosiy ishlab chiqarishga haqiqiy sarflangan material 5000 so’m, lekin xato qilib 4000 so’m yozilgan. Bunda xatoni tuzatish chizmasi quyidagicha bo’ladi.
Dt 1010 Kt Dt 2010 Kt

1. 
   4000 1)4000
   
2. 
   1000 2)1000
   

II. Teskari provodka berish usuli. SHunday bo’lishi mumkinki, xatolar summani kamayishi tomoniga emas, ko’payishi tomoniga yo’l qo’yilgan. Bu vaqtda xatolarni tuzatish teskari muomala berish usuli bilan bajariladi.
Masalan, asosiy ishlab chiqarishga hahyahny sarflangan summa 4000 so’m bo’lib, xato hilib 5000 so’m yozilgan bo’lsa, xatoni tuzatish chizmasi quyidagicha bo’ladi:
Dt 1010 Kt Dt 2010 Kt

► 2)	1000 1) 5000 1)5000 I * 1000
	Basharti schyotlar korrespendentsiyasida xatolarga yo’l qo’yilgan bo’lsa, oldin

teskari yozuv beriladi, so’ng to’g’risi yoziladi. Masalan:

1. 
   Asosiy ishlab chiqarishga materiallar sarflandi 5000 so’m xato yozuv berildi:
   

Dt2310 «Yordamchi ishlab chiqarish» 5000 so’m. Kt1010 «Xom ashyo va materiallar» 5000 so’m.
To’g’ri yozuv:
Dt 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» Kt1010 «Xom ashyo va materiallar» Xato berilgan muomalani tuzatish usuli:

2. 
   Oddin xato berilgan muomalaning teskarisi beriladi.
   

Dt1010 5000 so’m.
Kt2310 5000 so’m.
So’ng to’g’ri muomala beriladi

3. 
   Dt2010 5000 so’m. Kt1010 5000 so’m.
   

Dt 2010 Kt 1010 Kt

3) 5000	s. 2)5000	1)5000 3)5000
5000	5000	10000
5000		5000

sunhiy ravishda ko’payadi.
III. Ko’chirish usulida xatolarni to’g’rilash. YUqorida keltirilgan xatoni ko’chirish yo’li bilan tuzatish mumkin.
Dt 2310

Dt 2310 Kt
s.	1)5000 5000
	5000

Bunday tuzatishda schyotlarning aylanmalari sun’iy ravishda ko’paytirilmaydi. Bu usuldan vatanimiz amaliyotida kam qo’llaniladi.
«Qizil storno» usulida xatolarni to’g’rilash. Bu usulda xatolarni to’g’rilash vatanimiz amaliyotida ko’p tarqalgan. «Qizil storno» (italyancha 81ogao schyotni o’tkazish) usulida xatolar tuzatilganda schyotlarning aylanmalari buzib ko’rsatilmaydi. «Qizil storno» usuli qo’shimcha yozish usuli bilan xatolarni tuzatish iloji bo’lmaganda qo’llaniladi.
«Qizil storno» usulida xatolar tuzatilganda xato berilgan yozuv manfiy (qizil siyohda) summada takrorlanadi, so’ng to’g’risi (oddiy siyohda) yoziladi. Manfiy summa oldingi summalardan olib tashlanadi. SHu bilan schyotlarning aylanmalari buzib ko’rsatilmaydi.
Masalan, ombordan asosiy ishlab chiqarishga 4000 so’mlik material sarflangan, lekin xato qilib 5000 so’m yozilgan. Bunda xato yozilgan summa qizil siyohda takrorlanadi (agar uning iloji bo’lmasa, manfiy summa ramkada ko’rsatiladi) so’ng to’g’risi, ya’ni 4000 so’m oddiy siyohda yoziladi.

4000
4000 2010Kt Bunda:

1. 
   muomala noto’g’ri, xato ezilgan summa;
   
2. 
   muomala «qizil storno» usulida xato yozilgan summa o’chirildi; 3 muomala to’g’ri summani aks ettirilishi.
   

IV. Aralash yozuv usulida xatolarni to’g’rilash. Bunda xato yozilgan summa qizil siyoxda takror yoziladi, to’g’risi esa oddiy siyohda yozib qo’yiladi. Bu usulda ikkiyo]$lamali yozuv tamoyili buziladi. Masalan, asosiy ishlab chiqarishga 5000 so’mlik sarflangan material xato qilib yordamchi ishlab chiqarishga yozilgan. Aralash yozuv usulida 2310 «YOrdamchi ishlab chiqarish» schyotining debetiga yozilgan 5000 so’m qizil siyohda takror yoziladi va bu summa 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» schyotining debetiga oddiy siyohda yozib qo’yiladi.
Dt 1010 Kt