28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

Umumlashtirilgan moliyaviy hisobot
SHuhba korxonalari, filiallari va vakolatxonalari bo’lgan korxonalar umumlashtirilgan moliyaviy hisobot tuzadi. YUridik shaxslar uz filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy bo’linmalarini mustaqil balansga ajratishlari mumkin bulib, ularning balanslari va boshqa hisobot shakllarini uzlarining umumlashtirilgan hisobotiga kiritishlari shart. Umumlashtirilgan hisobotga bosh korxona, uning shuhba korxonalari, filiallari va vakolatxonalarining moliyaviy hisobotlari ilova qilinadi. Umumlashtirilgan hisobot buxgalteriya hisobi standartlariga muvofik tuziladi (BXSM № 1).
Assotsiatsiya, kontsern, birlashmalar, bosh boshqa rmalar va boshqa xo’jalikni boshqa rish idoralari xamda vazirlik va idoralari yigma buxgalteriya hisoboti va balanslarini to’zadilar. Assotsiatsiya, kontsern, birlashmalar, bosh boshqa rmalar va boshqa xo’jalikni boshqa rish idoralari o’zlariga buysunadigan korxonalarning buxgalteriya hisoboti va balanslari asosida yig’ma buxgalteriya hisoboti va balanslarini to’zadilar. Yigma buxgalteriya hisobotlari xalq xo’jaligining xaqmma tarmoqlari, noxiya, viloyat bo’yicha , shuningdek, ishlab chiqarish turlari bo’yicha xuualikning mahlum davrdagi faoliyatini To’la tavsiflaydi va rejaning qanday bajarilganligi xaqida zarur ma’lumotlar beradi. yig’ma buxgalteriya hisobotlarining mazmuni, xajmi va shakllari ayrim korxonalarning oylik, choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarining mazmuni, xajmi va shakllari bilan mos keladi.» qakikiy ko’rsatkichlarni, shuningdek, utgan yil ko’rsatkichlarini solishtirishni ta’minlash uchun yig’ma hisobot, korxonalar bo’yicha xamma ko’rsatkichlarni o’zida aks ettirishdan katiy nazar, uning xamma ma’lumotlari muayyan yuqori tashkilot yig’ma buxgalteriya hisoboti tarkibiga kiritiladi. Assotsiatsiya kontsern, birlashmalar, bosh boshqa rmalar boshkqa xo’jalikni boshqa rish idoralari yig’ma buxgalteriya hisoboti va balanslarini o’zlarining yuqori tashkilotiga, moliya va davlat. soliq idoralariga tavdim etadilar. Mamlakat vazirlik va idoralari yig’ma choraklik buxgalteriya hisoboti va balanslarini chorak tugagandan keyin 40 kundan kechiqtirmasdan, yig’ma yillik buxgalteriya hisoboti va balanslarini esa hisobot yilidan keyingi yilning 1 aprelidan kechiqtirmasdan topshirishlari kerak. Yigma hisobotlar ma’lumotlariga asoslanib tegishli noxiya viloyat, muxtor jumquriyat idoralari ayrim muxim ko’rsatkichlar yuzasidan tarmoqlar va xalq xo’jaligi bo’yicha vedomostlar to’zadilar. SHuningdek xalq xo’jaligi ryojasining bajarilishini tekshirib ko’radilar va kelgusi davr uchun zarur ko’rsatkichlarni ishlab chiqadilar.
Ho’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z faoliyati ustidan kundalik nazoratni hujjatlar va hisobot registrlariga asosan olib boradilar. Lekin uzoq vaqt (oy, chorak, yil) davomida ho’jalik faoliyatining yakunini bilish uchun bu ma’lumotlar yetarli emas.
Ularni umumlashtirish va tizimga keltirish zarur. Bunga hisobot tuzish yo’li bilan erishiladi.
Demak, hisobot ho’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’tgan vaqt ichidagi ishlari natijalari va sharoitlari to’g’risidagi ma’lumotlar majmui bo’lib, undan faoliyatini tahlil, nazorat qilish va boshqarish maqsadida foydalaniladi. Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar, ularni ishlab chiqarish xarajatlari, ho’jalik mablag’’lari va ularni tashkil bo’lish manbalari, ishlarning moliyaviy natijalari, soliqqa tortish va dividendlar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Hisobotning asosiy vazifasi mahsulotning sifati va assortimentini oshirish,
«Nou Xau» va boshqa tadbirlar ishlab chiqish hisobiga korxona faoliyatining o’sishi hamda rivojlanish rezervlarini qidirib topish, korxonaning bozordagi barqarorligini ta’minlash bo’lib hisoblanadi. Hisobot ma’lumotlari bo’yicha korxona rahbari mulkdorlar, tahsischilar, nazorat tizimi tashkilotlari (banklar, moliyaviy organlar), hukumatning rasmiy va yuqori boshqaruv organlari oldida hisobot beradi. Birinchi navbatda shuni aytish joizki, korxonalar (xorijiy investitsiyali korustunlardan tashqari) majburiy tartibda quyidagi foydalanuvchilarga choraklik va yillik hisobotini topshiradi:

• 
  tahsis hujjatlariga binoan mulkdorlar (mulkni boshqarish bo’yicha vakolatli organlar, tahsischilar);
  
• 
  davlat soliq inspektsiyasiga (bir nusxa);
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan korxona faoliyatining ayrim tomonlarini tekshirish va tegishli hisobotni olish vazifalari yuklatilgan boshqa davlat organlariga.
  

«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga binoan:

1. 
   Barcha korxona va muassasalar uchun hisobot yili 1 yanvardan 31 dekabrgacha bo’lgan davr hisoblanadi.
   
2. 
   YAngi tashkil etilgan korxona va muassasalar uchun birinchi hisobot yili bo’lib, ular yuridik huquqga ega bo’lgan sanadan shu yilning 31 dekabrigachabo’lgandavrhisoblanadi. 1 oktyabrdan keyin tashkil etilgan (tugatilgan, haytadan tashkil etilgan) korxonalar (ularning strukturaviy bo’linmalari asosida tashkil etilganlardan tashqari korxonalar) uchunularning goridik huquqga ega bo’ltan sanadan keyin gi yilning 31 dekabrigacha bo’lgan davrni birinchi hisobot yshsh davri hisoblashga ruxsat beriladi.
   
3. 
   Korxonalar choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarini O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshirishadilar. Hisobot rahbar, bosh buxgalter, basharti korxonaning buxgalteriya hisoboti shartnoma asosida ixtisoslashgan tashkilot yoki mutaxassis tomonidan yuritilsa, hisob yurituvchi shaxs tomonidan imzolanadi. . SHuni ham eslatib o’tish kerakki, korxonaning ho’jalik faoliyati natih jalari, mulkiy va moliyaviy holati to’g’risidagi yillik buxgalteriya hisoboti foydalanuvchilar (birja, xaridorh mol yurituvchi va boshqalar) uchun ochiq bo’lib nashr etilishi mumkin. Nashr etilgan hisobotning to’g’riligi mustaqil auditorlik tashkiloti tomonidan tasdiqlanadi.
   

Korxonaning yillik buxgalteriya hisoboti tegishli organlarga topshirilishidan oldin tahsis hujjatlarida belgilangan tartibda ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni (16 modda) bilan yillik hisobotning quyidagi shakllarini tuzish nazarda tutilgan:

1. 
   «Korxona balansi»;
   
2. 
   «Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot»;
   
3. 
   «Asosiy vositalar harakati to’g’risida hisobot»;
   
4. 
   «Pul oqimlari to’g’risida hisobot»; 5 «Xususiy kapital to’g’risida hisobot».
   

YUqoridagi hisobot shakllariga izohlar, hisob kitoblar va tushuntirishlar ilova qilinadi.
Balans chorak va yillik hisobot tarkibiga kiritiladi. Bu «netto» nomli balans bo’lib, foydalanuvchilarga korxonaning sof qiymatining hajmi to’g’risida axborot beradi. CHunki mulkning qiymati jami ko’rsatkichga quyidagi moddalar bo’yicha eskirishni chiqarib tashlab ko’rsatiladi. Asosiy vositalar, nomodtsiy aktivlar va boshqalar, foyda summasi esa jamiga faqat hisobot davrida tasdshhyaanmagan fovda xajmigina qo’shiladi. Lekin ho’jalik faoliyatini taxlil etish maqsadida balansda huyidagi ko’rsatkichlar saqlanib kelgan: dastlabki qiymat va ularning eskirishi, olingan foyda. SHo’hba korxonalari_? filiallar va vakilliklariga ega bo’lgan korxonalar konsolidallashgan (birlashgan) moliyaviy hisobot tuzadi.
SHo’hba korxonalarga qo’yilgan qo’yilmalar bosh korxonaning moliyaviy hisobotida uning moliyaviy ho’yilmalari sifatida aks ettiriladi. YUridik shaxslar o’zlarining filiallari, vakilliklari va boshqa strukturaviy bo’linmalarini mustaqil balansga ajratishi mumkin, lekin ularning balansi va boshqa hisobot shakllari tegishli goridik shaxsining konsolidatsiyalashgan hisobotiga, albatta, qo’shiladi.
Konsolidallashgan hisobotga bosh korxonaning moliyaviy hisoboti ilova qilinadi. Konsolvdallashgan hisobot 8milliy buxgalteriya hisobi standarti (BHMS)ga binoan tuziladi. Lekin vazirliklar, idoralar va byudjet tashkilotlari bo’yicha tuziladigan yig’ma moliyaviy hisobotlar buddan mustasno. Moliyaviy hisobot yil boshidan yig’ilib boruvchi jami bilan xar chorakdan tekshiriladi.
Byudjet muassasalari chorak va yillik hisobotlarini yuqori organ O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshiradi.
Ayrim ho’jalik yurituvchi subhektlar uchun O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan moliyaviy hisobotni topshirish bo’yicha boshqa muddatlar belgilanishi mumkin.
Ho’jalik yurituvchi subhektlarning yillik moliyaviy hisoboti qiziquvchi banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar va boshqalar uchun ochiq hisoblanadi.
Ochiq turdagi aktsioner jamiyatlari, sug’urta kompaniyalari, banklar, jamg’arma va tovar birjalari, investitsiya jamg’armalari va boshqa moliyaviy muassasalar, hisobotda keltirilgan ma’lumotlar to’g’riligini auditorlar tomonidan tasdiqlagandan so’ng yillik moliyaviy zhisobotni hisobot yshshdan keyingi yilning birinchi mayigacha, albatta, nashr etishlari kerak. Ho’jalik yurituvchi subhekt tugatilganda xotima moliyaviy hisobot tuziladi. Korxonani tugatish bo’yicha muomolaning buxgalteriya hisobi, tugatish balansi va hisobotini tuzish, aktivlar qiymatini anihlash ishlari tugatish komissiyasiga yuklatiladi.
Umidsiz qarzlar va zararlar tugatish balansiga qo’shiladi.
Tugatish balansida majburiyatlar ularning haytarish vaqtiga hisoblangan foizlar bilan birga aks ettiriladi.