28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

Hisobotning turlari va uning mizmuni
Hisob turlariga mos xolda hisobotning xam uch turi, ya’ni operativ-texnika, statistika va buxgalteriya hisobotlari mavjud. Buxgalteriya hisoboti korxonaning ishlab chiqarish-xo’jalik va moliyaviy faoliyatiga to’g’risida tavsifnoma bera oladigan buxgalteriya balansi va bir necha jadvallardan iborat bo’ladi. Mamlakatdagi korxonalarning buxgalteriya hisoboti buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar va ularni ishlatish xaqida hisobot, korxona mulkining xolati haqida hisobot, korxonaning bor mablag’’lari va ularning xarakati haqida hisobotdan iboratdir. Buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlarni yig’ish darajasiga qarab boshlang’ich va yig’ma hisobotlarga bo’linadi. Boshlang’ich buxgalteriya hisoboti deb muayyan korxona yoki uning qismlarining xo’jalik va moliyaviy faoliyatini aks ettiruvchi ma’lumotlarga ega bo’lgan buxgalteriya balansi va bir necha hisobot jadvallari yig’indisiga aytiladi. Ko’pgina korxonalarning ba’zi bir qismlari aloxida balansga o’tkazilgan bo’lib, ular tomonidan xam buxgalteriya balansi va tegishli hisobot jadvallari tuziladi. Yig’ma buxgalteriya hisoboti boshlang’ich hisobotlar ma’lumotlarini yig’ish asosida tuzilgan bo’ladi. Bu hisobotda bir xil soxadagi bir necha korxonalarning ishlab chiqarish-xo’jalik va moliyaviy faoliyatlari mahlum hisobot shakllariga yig’ilgan xolda aks ettiriladi. SHu asosda tuzilgan hisobot shakllari yigindisiga yig’ma hisobot deyiladi. Katta korxonalarni o’zlarnning ba’zi bir bo’limlarini aloxida balans tuzishga o’tkazib qo’yishlari mumkin. Bu korxonalarda davriy va yillik hisobot tuzish paytida ana shu aloxida balans to’zadigan bo’limlarning ma’lumotlari xam qo’shilgan xolda yig’ma balans tuziladi. Buxgalteriya hisobotlari qaysi davrga tuzilishiga qarab ikki turga, ya’ni davriy va yillik buxgalteriya hisobotlariga bo’linadi. Davriy buxgalteriya hisoboti xo’jalik yilining ma’lum sanasiga joriy buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida tuziladi. Davriy buxgalteriya hisoboti qaysi muddatga tuzilishiga qarab oylik va choraklik buxgalteriya hisobotlariga bo’linadi. Korxonalar birinchi chorak yakuni, yarim yillik va to’qqiz oylik yakuni bo’yicha buxgalteriya hisoboti «Buxgalteriya balansi» bilan «Moliyaviy natijalar va ularni ishlatish haqida hisobot» dan iborat bo’ladi. Yillik buxgalteriya hisoboti joriy yilning oxirida tuzilada. Bu hisobot korxonaning bir yillik ishlab chiqarish — xo’jalik va moliyaviy faoliyatini aks ettiruvchi ma’lumot, keltirilgan bir qancha shakllardan iborat. Korxonalar yillik buxgalteriya hisoboti quyidagilar, iborat bo’ladi:
Buxgalteriya balansi;
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot
Asosiy vositalar xarakati tugrisidagi hisobot
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot;
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot
Kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy hisoboti soddalashtirilgan shaklda tuzilidi.
Yillik buxgalteriya hisobotiga zarurat to’g’ilganda tushuntirish va izoxlar xam beriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar tashkil moliya hisobotdan tashqari ichki buxgalteriya hisobotini xam tuziladi. Ichki buxgalteriya hisobotidan korxona ichida ishlab chiqarish xarajatlari va maxsulotlar tannarxi ustidan nazorat o’rnatish, ularni boshqarish, korxonaga baho berish va uning bo’limlari xo’jalik faoliyatiga baxo berish xo’jalik faoliyati ustidan nazorat qilish va taftish o’tkazish uchun foydalaniladi. Hozirgi vaqtda ichki buxgalteriya hisobotining tuzilishi va mazmuni qanday bo’lishligini korxonani boshqarish tadbirlarini hisobga olgan xolda nazariy jixatidan ishlab chiqish kun tartibida turibdi. Korxonaning ichki buxgalteriya hisobotida ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar, tayyor maxsulotlarni sotish bilan bor xarajatlar, moddiy zaxiralarning xajmi, tayyor maxsulotni sotishning borishi, pul mablag’’larining xolati va xarakati debitorlik va kreditorlik qarzlariga doir ma’lumotlar berishi kerak. Ichki buxgalteriya hisoboti korxonaning raxbari va uning xamma bo’linmalarini boshqarish uchun kerakli bolgan axborot bilan ta’minlaydi. Ichki buxgalteriya hisoboti tizimini yaratishda buxgalteriya hisobining zamonaviy electron hisoblash mashinalaridan keng foydalanishga asoslangan shaklini qo’llash juda qo’l keladi.