3- amaliy mashg‘ulot sifat yasalishi. Son turlari. Sanoq, jamlovchi, tartib sonlar, numerativ so‘zlar Reja

bash	altu	yedi	sekiz
dokuz
turkm.	bir	iki	us	Dѳrt	baash	altu	yedi	sekiz	dokuz
oltoy	bir	yekki	us	Tort	bish	altu	yete	segiz	tog‘uz
qozoq	bir	yeki	ush	Tѳrt	bes	altu	jeti	segiz	tog‘uz
q.qalp.	bir	yeki	ush	Tѳrt	bes	altu	jeti	segiz	tog‘uz
qirg‘.	bir	yeki	ush	Tѳrt	bes	altu	jeti	segiz	tog‘uz
qumiq	bir	yeki	ush	Tѳrt	bes	altu	jeti	segiz	tog‘uz
no`g‘ay	bir	yeki	ush	Dort	bish	altu	jedi	segiz	tog‘iz
tatar	ber	ik	ush	Durt	bish	altu	jedi	segiz	tog‘iz
o`zbek	bir	ikki	uch	to`rt	besh	olti	yetti	sakkiz	to`qqiz
uyg‘ur	bir	aki	uch	Toor	bash	alta	yetti	sakiz	tuqquz
xakas	pir	iki	us	Tѳrt	pis	altu	chedi	siges	tog‘iz
chuvash	per	ige	vis	Tavada	pilek	ult	sich	sag‘ar	tog‘ar
shor	pir	iygi	us	Tѳrt	pesh	altu	chetti	segiz	tog‘us
yoqut	biir	ikki	is	tuort	bies	alta	sette	ag‘ыs	tog‘us

Ko`rinadiki, birliklar faqat chuvosh, qisman yoqut, shor, xakas tillarini hisobga olmaganda, boshqa barcha hozirgi turkiy tillarda deyarlik bir xil.

Tub turkiy o`nliklar ham o`ziga hos xususiyatlarga ega, buni quyidagi jadvalda yaqqol ko`rish mumkin:

o`nlik‑ lar	tuva	yoqut	oltoy	xakas	chuvash	boshqa turkiy tillar
o`n	On	Uon	Uon	on	vunna	on//un
Yigirma	igeerbi	suurbe	Dirme	sibirgi	jirem	yegerme
o`ttiz	Ujen	otut	Odus	otыs	vәtәr	otuz
Qirq	dѳrten	tuortuon	Torton	xыrыx	xerex	qыrыq
Ellik	Bejen	bijuon	Bejen	ilig	alla	elli
Oltmish	Aldan	altiuon	Altan	alton	utmәl	altmish
Yetmish	cheden	seteeuon	Deton	chiton	jutmәl	jetmish
Sakson	Sezen	agыsuon	segizen	sagizon	sakarvunna	seksen
to`qson	Tozan	tog‘usuon	to`g‘uzon	to`g‘izon	tәxәrvunna	toksan

O`nliklardan yuqori tub sonlar hamma turkiy tillarda deyarlik bir xil (100 – yuz//җuz, 1000 – miң//biң) qo`llansa, 1000000 – qirg‘iz. san, yoqut. moluyuon, oltoy, xakas tillarida saya shaklida qo`llanadi.

Bundan tashqari yirik raqamlarni ifodalash uchun tuman (10000), lak (100000), korur (10000000) so`zlari ishlatilsa, butun songacha bo`lgan miqdorni anglatish uchun gagauz, turk tillarida buchuk (yarim), ozarbayjon, gagauz, qumыq, turk, turkman tillarida yarыm (xakas, shor. charish; ozarb., turk, turkman. yarpы; q.qalpoq. jarpы; tatar. yartы) va charak//chorak//sirek//-chirek, rub (1/4), tѳbe (1/4) so`zlaridan foydalaniladi.
Tarkibli (murakkab) sonlarda odatda yirik sonlar oldin, kichik sonlar keyin keladi (bir ming ikki yuz yigirma uch kabi), lekin aksincha bo`lishi ham mukin: uch ig‘irma (13), dѳrt ottuz (24) kabi. Murakkab sonlar balqar, qumiq tillarida yiyirma bla o`n (30), eki yiyirma (40), boshqird tilida dѳrt bish (20), eki ostik (6), uch otuz on yashi olsun (yuzga kirsin), ikki elli yasha (100 yasha) kabi tizimlariga ham ega.
Tezkor savol-javoblar
Otdan sifat yasovchi qo’shimchalar qaysilar?
2. Fe’ldan sifat yasovchi qo’shimchalarni hozirgi o’zbek tili bilan taqqoslang.
3. Yodgorliklarda belgining ortiqligi yoki kamligi qanday izohlanadi?
4. Qadimgi turkiy tilda qiyosiy daraja qanday affiks orqali hosil qilinadi?
5. Sifat so’z turkumi nima? Sifatlarga xos daraja shakllarini ayting va izoh bering.
6. Songa ta’rif bering.
7. Qadimgi turkiy tilda sonlar qanday hosil qilingan?
8. Sonlarning kelib chiqish tarixi haqida ma’lumot bering.
9. Jamlovchi son qo’shimchalari qaysilar?
10. Turkologik adabiyotlarda tartib sonlarning hosil bo’lishiga oid qanday qarashlar mavjud?
11. Qadimgi turkiy tilda ikki xonali sonlar qay usul bilan hosil bo’ladi?
12. Sanoq sonlardan qaysi biri funksiyasiga ko’ra boshqa sonlardan ajralib turadi?


MASHQ
1-mashq.
Sifat yasovchi qo’shimchalar asosida so’zlar hosil qiling.
2-mashq.
Qadimgi turkiy tildagi sifat yasovchi qo’shimchalarni hozirgi sifat yasovchi qo’shimchalar bilan qiyoslang.
3-mashq.
Matndan sifat yasovchi qo’shimchalarni topib, ularni izohlang.
4-mashq.
Qadimgi sonlar qatnashgan so’zlar asosida gaplar tuzish.
5-mashq.
Ko’p xonali sonlarning o’qilish tartibini tushuntirish
6-mashq.
Iki, sekiz, otuz, sekiz yigirmi sonlarini hozirgi sonlar bilan taqqoslang.


Topshiriqlar
1. Sifat yasovchi qo’shimchalar asosida kichik guruhlarda gaplar tuzish bahsini o’tkazish.
2. Bitiktoshlardagi yozuvlardan sifat qatnashgan so’zlarni toping.
3. Qadimgi turkiy tildagi sifat yasovchilarning shakldoshini aniqlang.
4. Qadimgi sonlarning ma’no turlarini sanang.
5. Songa turlariga doir qo’shimchalar jadvalini tuzing.
6. Qadimgi sonlarning she’riy matnlarda qo’llanishiga misollar keltiring.


Adabiyotlar

1. 
   Abdurahmonov G‘., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T.: O‘qituvchi, 1982.
   
2. 
   Rahmonov N., Sodiqov Q. O`zbek tili tarixi. - T.: O`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati , 2009.
   
3. 
   Aydarov G. Yazik orxonskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka. Atma-Ata, 1971.
   
4. 
   Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – T., 1973.
   
5. 
   Баскаков Н. Тyuркские yaзыки. - М., 1960.
   
6. 
   Батманов И. Yaзык енисейских памyaтников древнетyuркской писменности. Фрунзе, 1959.
   

1^ Marsel Erdal. A grammar of old Turkic. –Brill. 2004.

2^ Marsel Erdal. A grammar of old Turkic. –Brill. 2004.