3 1-sentabr – mustaqillik kuni

Bilib oling
Aniqlovchilarning bir xili narsa-buyumning belgisi
(rangi, miqdori, mazasi, hajmi)ni bildirsa, boshqa xili
narsa-buyumning kimga yoki nimaga qarashliligini
bildiradi yoxud boshqa tomondan nomlaydi. Shunga
ko‘ra, aniqlovchilar uchga bo‘linadi:
1) sifatlovchi aniqlovchi;
2) qaratqich aniqlovchi;
3) izohlovchi aniqlovchi. Misol: Yangi (sifatlovchi
aniqlovchi) binolar qishloqning (qaratqich aniqlovchi)
husniga husn qo‘shmoqda. (Sh.R.) Kapitan (izohlovchi
aniqlovchi) Mansurov so‘zladi.
Predmetning rangi, ta’mi, hajmi, miqdori, xarakterxususiyatini bildirib, o‘zidan keyingi bo‘lakka bitishuv
yo‘li bilan tobelangan aniqlovchilarga sifatlovchi aniqlovchi deyiladi. Sifatlovchi aniqlovchi qanday, qanaqa,
qancha, nechanchi, qaysi kabi so‘roqlardan biriga javob
bo‘ladi va quyidagi so‘zlar bilan ifodalanadi:
sifat: Yaxshi fikrlar ham eng yaxshilariga joy
bo‘shatib bermog‘i lozim. (V. Shekspir);
son: Shu orada to‘rttacha samosval oldinma-ketin
g‘isht to‘kib ketdi. (S. Ahmad);
sifatdosh: Bir yil tut ekkan kishi yuz yil gavhar
teradi;
olmosh: Qaysi gulni yoqtirasiz?;
ot: Kumush qishdan, zumrad bahordan, qolishmaydi
kuzning ziynati.
ravish: Ko‘p odamlar bundan bexabar edi;
taqlid: Qir tomondan g‘ir-g‘ir shabada esib turibdi.
Predmetning kim, nima yoki qayerga mansubligi,
qarashliligini bildirib, o‘zidan keyingi bo‘lakka moslashuv yo‘li bilan tobelangan aniqlovchilarga qaratqich
aniqlovchi deyiladi. Qaratqich aniqlovchi ot, olmosh,
harakat nomi va otlashgan so‘zlar bilan ifodalanib, kimning, nimaning, qayerning kabi so‘roqlardan biriga javob
bo‘ladi. Oyimlarning aytishicha, keyinchalik dadamlar
ham bu qilmishidan pushaymon bo‘lganlar. (O.Yoqubov)
U hozir hammaning kallasini g‘ovlatgan shum xabarni
hech o‘ylamayapti... (A.Muxtor)
Izohlovchi aniqlovchi shaxs va narsani boshqa (turi,
mansabi, laqabi, kasbi, qarindoshligi kabilar) tomonidan nomlaydi va ot bilan ifodalanadi: dasturchi-muhandis, o‘qituvchi G‘ulomov, Xurshid tog‘a.
64-dars
MATN VA LUG‘ATLAR BILAN ISHLASH
65–66-darslar
NAZORAT ISHI VA TAHLILI
67–68-darslar
GAP BO‘LAKLARI TARTIBI
Bilib oling
O‘zbek tilida gap bo‘laklarining joylashish tartibi,
asosan, erkin. Odatda, gapda ega va unga bog‘langan
bo‘laklar oldin, kesim va unga bog‘langan bo‘laklar
keyin joylashadi, ba’zan aksincha ham bo‘ladi: Bu
yo‘llar menga tanish. – Menga tanish bu yo‘llar.
Eganing ko‘proq gap boshida, kesimning, asosan,
gap oxirida (Men keldim), hol (ohista gapirdi) va to‘ldiruvchining kesimdan (she’rni yod oldi), aniqlovchining
egadan oldin (qizil gul, do‘stimning akasi) joylashuvi
odatdagi, me’yoriy tartibdir.
Ma’no kuchaytirish uchun muhim bo‘lak kesim oldiga o‘tkaziladi. Masalan:
1. Kecha akam samolyotda Farg‘onadan Toshkentga ketdi
(boshqa yerga emas, Toshkentga).
2. Kecha akam samolyotda Toshkentga Farg‘onadan ketdi
(boshqa yerdan emas, Farg‘onadan).
3. Kecha akam Farg‘onadan Toshkentga samolyotda ketdi
(boshqa narsada emas, samolyotda).
4. Kecha samolyotda Farg‘onadan Toshkentga akam ketdi
(boshqa kishi emas, akam).
5. Akam samolyotda Farg‘onadan Toshkentga kecha ketdi
(boshqa kuni emas, kecha).
Odatdagi tartib ilmiy va rasmiy uslub uchun mos
bo‘lsa, o‘zgargan tartib og‘zaki va badiiy (ayniqsa, she’-
riy) nutq uslubi uchun xos.