3-4- mavzu: Amir Temur va Temuriylar davlatchiligi tarixi

zobitona; dorug‘alarga dorug‘ona; suv taqsimlovchi miroblar foydasiga mirobona kabilar to‘langan. 
Bu davrda bog‘ va daraxtzorlardan tanobona, mol sardaraxt, yaylovlardan mol o‘tloq va suvloq kabi 
soliqlar olinib, ularni to‘plashda an’anaviy tartib-qoidalarga amal qilingan. CHorva mollaridan qirqdan bir 
miqdorda zakot solig‘i olingan. CHegara hududlarida bojxonalar bo‘lib, chetdan keladigan savdogarlardan 
ma’lum miqdorda boj undirilgan. Mahalliy savdogarlar esa tagjoy solig‘i to‘laganlar.

---

Tashqi siyosat va diplomatiya. Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha (SH. O‘ljaeva) Amir Temur 
dastlabki siyosiy faoliyatidan to vafotiga qadar o‘z qudratining undan to‘qqiz qismiga diplomatik salohiyati 
tufayli erishgan. Sohibqironning vorislari Mironshoh, Ulug‘bek, SHohruh, Husayn Boyqaro, Bobur kabi yirik 
davlat arboblari ham ichki va tashqi aloqalarda Amir Temurning diplomatik merosiga amal qilib, uning bu 
boradagi siyosatini davom ettirganlar. Tinchlik, tomonlar manfaatdorligi, raqibiga shavqat qilish va unga 
katta imkon yaratish, har qanday og‘ir sharoitda ham elchini qadrlash, tashqi siyosat va diplomatiya 
qoidalariga qat’iy amal qilish, inson hayoti daxlsizligi Amir Temur tashqi siyosati va diplomatiyasining asosi 
hisoblangan. CHunonchi, Amir Temur maktublaridan birida, “Elchiga o‘lim va bandilik yo‘qdir, elchining 
gardanidagi vazifa buyruqni aniq etkazishdan boshqa narsa emasdir”, deb yozadi. 
Amir Temurning tashqi siyosati va diplomatiyasining o‘ziga xos tomonlaridan yana biri shundaki u, 
bir xalqni ikkinchi bir xalqqa, bir dinni boshqa dinga, bir mafkurani o‘zga mafkuraga qarshi qo‘ymay, har 
ikki ziddiyatli tomonning manfaatlarini ifoda etadigan muammoning ijobiy echimini hamda ular o‘rtasidagi 
taraqqiyot yo‘lini topishni asosiy masala deb bilgan. Manbalarning ma’lumot berishicha, Sohibqiron 
diplomatik munosabatlarda tashabbus ko‘rsatib, xalqaro aloqalarni rivojlantirishga intilgan. Uning tashqi 
siyosati va diplomatiyasi tinchlik va tenglik, doimo raqibiga yon bosish, diniy va dunyoviy bag‘rikenglik 
g‘oyalariga asoslangan. Amir Temurning qarashlariga ko‘ra, inson irqi, dini, millati, kelib chiqishi va qaerda 
yashashidan qat’iy nazar, er yuzining barcha eri hamma inson uchun muqaddas bo‘lmog‘i kerak.
Sohibqironning tashqi siyosati hamda diplomatiya borasidagi bag‘rikenglik va insonparvarlik 
fazilatlari Xorazmdagi So‘fiylar sulolasi (YUsuf So‘fi), Oltin O‘rda xoni To‘xtamish, Misr hukmdori Faraj, 
Turkiya sultoni Boyazid kabilar bo‘lgan munosabatlarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ta’kidlash joizki, 
Amir Temurning kuchli va puxta diplomatik salohiyati tufayli dinlar, mafkuralar, madaniyatlar, 
iqtisodiyotlar, siyosatlararo munosabatlar zamon talablari hamda vaziyat taqozosi darajasida yo‘lga 
qo‘yilgan. 
Ma’lumki, Amir Temur murakkab tarixiy sharoitida tashqi siyosat olib borgan edi. CHunki o‘sha 
davrdagi vaziyat, ya’ni, CHingiziy mug‘ullarning xavfi kuchli ekanligi, CHig‘atoy ulusini birlashtirish va egalik 
qilish, Xorazm, Oltin O‘rda, Mug‘uliston, Eron, Xuroson kabi o‘z davrining kuchli davlatlari bilan 
munosabatlar masalalarida davlat manfaatlariga mos tashqi siyosat yurgizishni taqazo etardi. 
Sohibqironning tashqi siyosatdagi ustivor maqsadi – oqibatli qo‘shnichilik, tingchlik va hamkorlik bo‘lib, 
Xorazm ustiga bir necha yurishlar va Urganchning vayron etilishi sufiylar sulolasi vakillarining uzoqni 
ko‘rmay yuritgan siyosati natijasi edi. CHunki sufiylarga uzoq vaqt hamda katta imkoniyatlar yaratilgan 
edi. 
Amir Temurning tashqi siyosatidagi asosiy yo‘nalishlardan biri – Movarounnahrning xavfsizligini 
ta’minlash bo‘lgan. Xorazmdagi sufiylar sulolasi, Fors viloyati hokimi SHoh SHujo’, Ozarbayjon hokimi 
Tahurtan, Mug‘uliston hokimi Qamariddin, Oltin O‘rdadagi To‘xtamishxon, Oq O‘rdadagi Temur Malik 
kabilar bilan bo‘lgan munosabatlar zamirida ham ana shu maqsad yotardi. 
Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Amir Temur manfaatlari mushtarak, madaniyatlari va dinlari 
umumiy bo‘lgan qo‘shni davlatlarni tobe qilganligini, joriy podsholiklar bilan oraliq davlatlarni kuch yoki 
diplomatiya bilan egallanganligini e’tirof etadilar. Itoatkorlik, to‘langan soliq va bojlar evaziga Sohibqiron 
ularga yordam va harbiy muhoqaza va’da qilib, o‘z hollariga qo‘yib bergan. Usmonli turklarning qo‘shnisi 
Ozarbayjon, Turkman amirligi, Gruziya, Qashg‘ar, Hindiston kabilar bunga misol bo‘la oladi. Ushbu qaram 
yoki ittifoqdosh davlatlar atrofida Rus erlari, Oltin O‘rda, Turkiya, Suriya, Bag‘dod sultonligi, Dehli 
sultonligi, Xitoy kabi kuchli tashqi podsholiklar turgan.
Amir Temurni Evropa davlatlari bilan olib borgan tashqi siyosati ham e’tiborga sazovordir. 
CHunonchi, Boyaziddan engilgan Kichik Osiyodagi mayda sultonliklarning hokim va amirlari Temurdan 
madad istab, uning Qorabog‘dagi o‘rdagohiga borib qaror topadilar. Vizantiya va Genuya hokimlari 
noiblari, Fransiya qiroli hamda Sultoniya shahrining katolik missionerlari najot so‘rab Sohibqironga 
murojaat qiladilar. SHuningdek, Boyazidga qarshi birgalikda zarba berish maqsadida Vizantiya 

---

imperatorining Konstantinopldagi noibi Ioann VII Paleolog va Genuyaning Peradagi (Konstantinopol 
yaqinida) hokimi Trabzon (Trapezund) imperatori Manuil III vositasida Temurga murojaat etganlar. Amir 
Temur Boyazid bilan bo‘lajak janglarda Trabzon va Konstantinopolning harbiy kemalaridan foydalanishga 
harakat qildi. SHu maqsadda u Genuya va Venetsiyaga sovg‘a-salomlar hamda maktublar bilan Vatikan 
vakili Ioann Galonifontibus boshchiligida elchilar yuboradi.
Sohibqiron o‘z davrida Fransiya qiroli Karl VI, Angliya qiroli Genrix IV hamda Kastiliya va Leon qiroli 
Genrix III de Trastamaralar bilan xam aloqalar o‘rnatib, yozishmalar olib boradi. Bu munosabatlar 
dastavval Turkiya ustiga yurish munosabati bilan boshlangan bo‘lsa-da, g‘alabadan so‘ng G‘arbiy Evropa 
mamlakatlari bilan bo‘lgan aloqalarning mazmuni tubdan o‘zgardi. Endilikda, Temur ular bilan do‘stona 
munosabatlarni mustahkamlash hamda elchilik va o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yish kabi 
masalalar bilan cheklanadi. SHu maqsadda Fransiya va Angliyaga elchilar yuborilib, Ispaniyadan (Klaviho) 
elchilar qabul qilinadi.
Amir Temur va temuriylar davrida Markaziy Osiyo, xususan, hozirgi O‘zbekiston hududlarining 
tashqi siyosati va diplomatiyasida xalqaro savdo hamda madaniy aloqalar muhim o‘rin tutganligi bizga 
tarixdan ma’lum. Amir Temur hokimiyat tepasiga kelgach, xalqaro karvon yo‘llari xavfsizligini to‘la 
ta’minlashga erishdi. SHu tufayli, XIV asrning 70-yillaridan boshlab Buyuk ipak yo‘lining Movarounnahr 
orqali o‘tgan markaziy tarmog‘i shimoliy yo‘nalishiga qaraganda xalqaro iqtisodiy-madaniy aloqalarda 
muhim o‘rin tuta boshladi. Movarounnahr bo‘ylab xalqaro savdo karvonlari harakatining qaytadan 
jonlanishi, shaharlar taraqqiyotiga, iqtisodiy-madaniy aloqalarning yuksalishiga olib keldi.
Amir Temur va Temuriylar davri Buyuk ipak yo‘li faoliyatining so‘nggi va rivojlangan bosqichi bo‘ldi. 
Savdo yo‘llarida xavfsizlikning ta’minlanishi, savdo-sotiqning davlat tomonidan rag‘batlantirilishi, 
shaharlarning markazlar sifatidagi ahamiyati oshishi ichki va tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalar rivojiga olib 
keldi. Bu yo‘lning mamlakatimiz hududi orqali o‘tgan markaziy yo‘nalishlarining faoliyati yanada rivojlandi. 
Xullas, Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligida, davlat boshqaruv asoslari nazariy jihatdan 
puxta ishlab chiqilib, amaliyotga jadal joriy etilgan. Davlat kam ta’minlangan, kambag‘al va etim-esirlarni 
ijtimoiy jihatdan kuchli himoya qilgan. Bu davrda davlat rahbariga alohida e’tibor berilib, rahbarning 
avvalo komil inson bo‘lmog‘i, axloqiy barkamolligi talab etilgan. Davlat rahbari qonunchilikni, boshqaruv 
san’atini mukammal egallagan hamda davlatni aniq va puxta ishlab chiqilgan qonunlari orqali boshqargan. 
Amir Temur va temuriylar davri davlatni boshqarish apparati – markaziy boshqaruv organlari, ular 
o‘rtasidagi o‘zviy aloqalar mukammal yo‘lga qo‘yilgan. SHuningdek, markaziy va mahalliy boshqaruv, 
ularning bir- biriga bo‘ysunishi, bir-biriga bo‘ysunmaydigan davlat organlari o‘rtasidagi munosabatlar 
ma’muriy jihatidan muvofiqlashtirilgan. 
Bu davr o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixidagi eng yorqin sahifalardan bo‘lib, mazkur davrda 
ajdodlarimizning ichki va tashqi siyosatdagi imkoniyatlari keng bo‘lib, bu boradagi salohiyati to‘la-to‘kis 
namoyon bo‘ldi. Movarounnahr dunyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaziga aylanib, davlatning 
qudratini Evropadan Xitoyga qadar bo‘lgan hududlardagi davlatlar e’tirof etdilar.