3-4- mavzu: Amir Temur va Temuriylar davlatchiligi tarixi

(javong‘or)lardan iborat bo‘lgan. Har bir qanotning oldida qo‘riqchi manglay – avangard, yon tomonlarida 
ham qo‘riqchi askariy bo‘linmalar - kanbullar joylashtirilgan. SHu zaylda qo‘shin etti qism - qo‘llardan 
iborat bo‘lib, ulardan uchtasi – markaz, barang‘or va javong‘orlar mustaqil; to‘rttasi – ikki manglay va ikki 
kanbullar tobe qismlar bo‘lgan. 
Sohibqiron birinchi marta jang usulida qo‘shinni etti qismga bo‘lishni joriy etgan edi. SHarofiddin Ali 
YAzdiy bu haqda shunday ma’lumot beradi: “... hazrat cherik (qo‘shin)ni etti qo‘l tartib ettikim, hech 
podshoh andoq qilmaydur erdi va eshitmaydur erdi. Va bu etti adadida xosiyat ko‘b turur va ko‘b sir yanda 
bor erdi...”  
Amir Temur davlatida maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan minglab kishilar mamlakatning bosh ma’muriy 
binosini, o‘rduni chegaralarni, davlatni qo‘riqlaganlar. Favqulodda holatlarda, mamlakat uchun katta xavf 
tug‘ilganda armiyani safarbar etish, zudlik bilan qo‘shin to‘plash qoidalari ham ishlab chiqilgan. 
SHuningdek, temuriylar davrida ham, ayniqsa, SHohruh Mirzo, Mirzo Ulug‘bek, amirzoda Umar, Husayn 
Boyqaro davrlarida ham davlat himoyasi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Ammo, hokimiyat uchun bo‘lib turgan 
o‘zaro kurashlar bu jarayonning zaiflashuviga olib kelgan edi.
Ta’kidlash lozimki, Sohibqironning qat’iy va mustahkam harbiy tizimni shakllantirishdan asosiy 
maqsadi, eng avvalo, mamlakatni ichki va tashqi dushmanlardan himoya qilish, tobe hududlardagi 
tartibsizliklarni oldini olish, adolat, tinchlik va barqarorlikni o‘rnatish, mazlumlarni zolimlardan himoya 
etish, insonparvarlik va bag‘rikenglik g‘oyalariga amal qilish hamda keng tarqatish, qonun ustivorligiga 
erishish, mamlakatlarni taraqqiyot yo‘liga solish, islom dini va baynalminal kelishuvchilikni ta’minlash, 
zo‘ravon davlatlar va guruhlarning g‘arazli maqsadlarini amalga oshirishga yo‘l qo‘ymaslik edi. Amir Temur 
harbiy yurishlaridan ko‘zlagan maqsadi haqida “Tuzuklar”da shunday bayon qilinadi: “Biron mamlakatda 
jabr-zulm va fisqu-fasod ko‘payib ketar ekan, asl podshohlar adolat o‘rnatish, fisq-fasodni, zulmni 
yo‘qotish niyatida ana shunday mamlakatga hujum boshlashi lozim.” 
SHuningdek, “Tuzuklar”da keltirilishicha, Amir Temur qo‘shiniga asli toza, aql-farosatli, bahodir, 
dovyurak, tadbirkor, sergak, ehtiyotkor, oldi va ketini o‘ylab ish tutadigan, jang sir-asrorlarini biladigan uch 
yuz o‘n uch amirlar rahbarlik qilib, ularning kichigi kattarog‘iga bo‘ysungan. Bu amirlardan yuz nafari 
o‘nboshi, yuz nafari yuzboshi va yuz nafari mingboshi bo‘lgan. Jang paytida amir ul-umaro amirlarga, 
amirlar mingboshilarga, mingboshilar yuzboshilarga, yuzboshilar o‘nboshilarga boshchilik qilgan hamda 
buyruqlar so‘zsiz bajarilgan.
“Tuzuklar”ga ko‘ra, har bir harbiy mansabdorning aniq vazifasi belgilangan. Birorta oddiy navkar 
qilich chopib bahodirlik ko‘rsatsa, unga in’om tariqasida qimmatbaho toshlar qadalgan o‘tog‘a, kamar, 
turna bellik qilich va bir ot berilgan hamda o‘nboshilik martabasiga ko‘tarilgan. Agar birorta amir biron 
mamlakatni fath etsa, yoki g‘anim lashkarini engsa, u uch narsa: faholi xitob (faxriy yorliq), tug‘, nog‘ora 
bilan taqdirlangan. O‘zining nog‘orasiga, tug‘iga ega bo‘lgan amir majlislarda hurmat-izzatga ega bo‘lib, 
xos kishilardan hisoblangan. 

---

Tadqiqotchilarning fikricha, Sohibqiron armiyasida muntazam qo‘shinga xos bo‘lgan ko‘pgina 
belgilar mavjud edi. Qo‘shin son jihatidan aniq va puxta tashkil etilgan, uning jangovar tartibi o‘zining 
takomil darajasiga ko‘tarilgan. Qo‘shin o‘z zamonasining eng ilg‘or qurol-yarog‘i, texnikasi bilan 
qurollangan. Har bir qism, bo‘linma aynan bir turdagi qurol-yarog‘, aslaha-anjom bilan ta’min etilgan. 
Bo‘linmalar, qismlar bir biridan kiyim boshi, ko‘targan bayrog‘i, hatto mingan otining tusi orqali ham 
farqlangan.
Hullas, Amir Temur davri davlatchiligida harbiy tizim san’at darajasiga ko‘tarilgan bo‘lib, bu tizim 
avvalo, mamlakat xavfsizligini, adolat va barqarorlikni kuchaytirish, tartibsizliklar hamda 
boshboshdoqliklarning oldini olish maqsadlariga qaratilgan. U harbiy yurishlarda qonun ustivorligini 
ta’minlab, mazlumlarni zolimlardan himoya qilgan. Sohibqiron o‘z qo‘shini tuzilishidan ixchamlikni, 
ularning bir biriga o‘zviy bog‘liqligini, bir biriga bo‘ysunishini, pog‘onalar tizimliligini ta’minlagan. Amir 
Temur harbiy sohadagi betakror merosi hamda an’analari temuriylar davrida ham davom etgan bo‘lsa-da, 
temuriylar ko‘proq mudofaa xususiyatidagi harbiy siyosat olib bordilar. 
Ma’lumki, o‘rta asrlar davlatchiligi tizimida islom shariati qonun-qoidalari etakchi o‘rin egallagan. 
SHu nuqtai nazardan olib qaraganda Amir Temur davlatida ham huquqiy munosabatlar Qur’oni Karim 
hamda Hadisi sharifda bayon qilingan tartib-qoidalarga asoslangan ekan. Amir Temur va temuriylar davri 
davlatchiligidagi huquq va qonun-qoida asoslari “Tuzuklar”da o‘z aksini topgan. Bu manbada davlat 
yumushlari, harbiy soha, raiyyat va ijtimoiy tuzumning barcha qatlamlari haqida so‘z yuritilib, unda 
ta’kidlanishicha, mamlakatdagi dunyoviy jarayonlar oliy hukmdorning o‘zi, ya’ni, Amir Temur nazorat 
qilgan hamda kerakli jazoni ham aynan davlat boshlig‘i bergan. SHariat ishlarini boshqarish shariat qozisi 
zimmasiga yuklatilgan. Ammo, davlatning devonida, uning turli bug‘inlarida ham alohida qozilar, sud, 
jinoyat va jazo ishlarini bajarganlar. Mamlakatdagi huquq tizimi quyidagicha bo‘lgan: 
-