3-kurs studenti Tayirov nuratdÍn JumanÍyaz ulÍnÍŃ

1.2 Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında Qaraqalpaqstan awıl xojalıǵınıń awhalı.

Dushpan ústinen jeńiske erisiw jolında Qaraqalpaqstannıń qaharman jumısshı klası menen birge avtonomiyalı respublikamızdıń dańqlı kolxozshı diyxanlarıda jigerli túrde miynet etti. Urıs baslanıp,awır jagday payda bolǵan waqıtta Óz KP(b) Qaraqalpaqstan obkomınıń byurosı partiya aktiviniń jıynalısın ótkerli. Azıq-awqat, ot-jem hám texnikalıq eginler óniminiń quwatlı rezervin dúziw jáne front penen tıldı táminlew maqsetinde partiya aktivi barlıq kolxozshılardı, partiya, sovet hám jer organların awıl xojalıǵı boyınsha tómendegi ilajlardı ámelge asırıwǵa shaqırdı:

— urıs waqtında tayarlaw jobaların úziliske túsiriw, mámleket aldındaǵı minnetlemelerdi úziliske túsiriw dushpanǵa járdemlesiwshilik bolatuǵınlıǵın yadta tutıp, bul máselede ózin-ózi aqlawshılıqqa jol joq ekenligin yadta tutıp, awıl xojalıǵı ónimleriniń barlıq túrleri boyınsha tayarlaw jobaların tabıslı orınlap shıǵıwdı támiyinlew;
— qorǵanıw máplerine awıl xojalıǵınıń barlıq ishki rezervlerin mobilizaciyalaw, hár bir qıytaq jerdiń, hár bir litr suwdıń maqsetke muwapıq hám nátiyjeli paydalanıwına erisiw usıǵan tiykarlanıp, 1942-jılı egislik jerlerdiń kólemin 20 mıń gektarǵa kóbeytiw;
— áskeriy tártip penen, zayalanıwshılıqqa jol qoymastan, jetistirilgen paxta zuráátin eń sońǵı ǵóregine shekem jıynap alıwdı 15-noyabr’ge shekem tamamlaw hám 1942-jıl ushın gúzgi jer súriwdi 1941-jıldıń 1-dekabrinen keshiktirmey pitkeriw;
— tóllerdi aman saqlaw hám kolxozlardıń mal fermaların tolıqtırıw jolı menen mal sharwashılıǵın rawajlandırıw jobasınıń orınlanıwın táminlew, bunda kúsh-kólik malların gezektegi awıl xojalıǵı jumıslarına tayarlaw isine ayrıqsha kewil bóliw;
— frontqa kóp muǵdarda jipek jetkerip beriw maqsetinde pilleshiliktiń azıq bazasın pútkilley keńeytiw hám onıń ónimdarlıǵın arttırıw:
— MTS lar menen kárxanalarda janılǵı hám maylaw materialların jumsaw isine qadaǵalaw júrgiziw front hám tıl ushın eń qádirli bolǵan bul materiallardıń oǵada únemleniwine erisiw ushın barlıq ilajlardı kóriw.¹⁵
Oblastlıq partiya aktivi jıynalısınıń qararın basshılıqqa alıp Qaraqalpaqstan partiya hám sovet shólkemleri 1941-jıl awıl xojalıq jılın tabıslı tamamlaw ushın barlıq ilajlardı ámelge asırdı. Respublika partiya shólkeminiń basshılıǵı astında Qaraqalpaqstannıń awıl xojalıǵın urıs máplerinde qayta qurıw awıl miynetkeshleriniń patriotlıq kóterińkiligin payda etti. Dushpannıń qutırınıp Moskvaǵa topılısın Qızıl Armiya qaharmanlıq penen qaytarıp taslap atırǵan bir waqıtta. 1941-jıldıń 26-oktyabri kúni Qaraqalpaqstan ASSRı Watanımızǵa 95,3 mıń tonna paxta tapsırıp, jıllıq paxta tayarlaw jobasın múddetinen burın orınlap shıqtı.
Paxta tayarlaw jobaların respublikanıń barlıq rayonları orınlap shıqtı, al Qońırat rayonı joba tapsırmaların orınlap shıqqanlıǵı haqqında birinshi bolıp raport beriwge eristi. Paxta egiwshi 415 kolxozdan 348 i 1741 brigadadan 1262 si óz jobaların orınlap shıqtı. Kóplegen kolxozlar, brigadalar hám zvenolar belgilengen jobanı eki-úsh ese arttırıp orınlawǵa múmkinshilik beretuǵın dárejede zúráát jetistiriwge eristi. Qıpshaq rayonındaǵı Krupskaya atındaǵı kolxozdın Ibragimov basqarǵan brigadası hár bir gektar jerden 41 centinerden, al Taxtakópir rayonındaǵı „Qızıl nur“ kolxozınıń” Qazımbegov basqarǵan zvenosı gektarınan 60 centinerden zúráát jegistirdi. Partiya, sovet hám xojalıq shólkemleriniń basshılıǵı astında oǵada keń kólemde irrigaciyalıq qurılıslar ámelge asırılıp, egislik jerlerdiń kólemi qosımsha 38815 gektarǵa kóbeydi. Bul respublikanıń ǵálle eginleri boyınsha óz azıq-awqat bazasın dúziw problemasın sheshiwge hám paxtanıń egislik maydanın bunnan bılay da kóbeytiwge múmkinshilik berdi.
Ekinshi jer júzlik urıstın birinshi jılında mallardın bas sanın kóbeytiw jobası da orınlandı Qaraqalpaqstan sharwaları mallardıń bas sanın kóbeytiw menen birge front hám tıldıń mal sharwashılıǵı ónimlerine bolǵan talabın ádewir dárejede qanaatlandırıwǵa eristi. Qaraqalpaqstan qarakól teri, gósh, may, jún, ǵálle hám awıl xojalıǵınıń basqa da ónim túrlerin tayarlaw boyınsha mámleketlik ilajlardı da orınlap shıqtı. Óz KP(b) Oraylıq Komitetinic V Plenumınıń qararı tiykarında Qaraqalpaqstan oblastlıq partiya komitetinıń 1941-jıl 24-25-dekabrde bolıp ótken VII plenumı awıl xojalıǵı eginleriniń egislik maydanın 1942-jılı 176700 gektarǵa shekem kóbeytiwge, sonıń ishinde paxta egiletuǵın jerlerdi 67,7 mıń gektarǵa, ǵálle eginleriniń egislik maydanın-60100 mıń gektarǵa jetkeriwge qarar etti. Paxtanıń zúráátliligin gektarınan 18 centinerge, gúzlik biydaydı—14,5 centinerge jazlıq biyday hám salını 18 centinerge shekem, sobıqlı eginler ónimin gektarınan 11 centinerge jetkeriw áhmiyetli wazıypa etip qoyıldı. ¹⁶
Óz QP(b) Qaraqalpaqstan obkomınıń VII plenumınıń qararı boyınsha 1942-jılı iri qaramallardıń bas sanın 61 mıń basqa, qarakól qoylarınıń bas sanın—230 mınǵa, basqa porodalı qoylardıń bas sanın—29,7 mıńǵa, eshkilerdiń bas sanın—99,9 mıńǵa, shoshqalardıń bas sanın—4,2 mıńǵa jetkeriw belgilendi.
Moskva qaptalında nemec-fashist áskerleriniń qıyratılıwı pútkil sovet xalqın sonıń ishinde Qaraqalpaqstan miynetkeshlerin jańa miynet eriklerine ruxlandırıp jiberdi. Qaraqalpaqstanıń partiya hám sovet shólkemleriniń basshılıǵı astında 1942-jıldıń báhárgi egis mapazın tabıslı pitkeriwge baǵdarlanǵan ilajlar belgilendi. Usı qıyınshılıqlı jılı Qaraqalpaqstandaǵı traktorlar menen avtomashinalardıń ádewir bólegi frontqa jiberilgen edi. Nátiyjede respublikadaǵı barlıq egislik maydanınıń tek 19 procenti ǵana traktorlar menen súrilgen edi. Elimizdiń oraylıq oblastlarınan mineral tóginlerdiń keliwi pútkilley qısqarıp qaldı, usıǵan baylanıslı egislik maydannıń 52 mıń gektarına tógin tógilmedi. Awıl xojalıǵında tiykarǵı jumısshı kúshi kúsh-kólik malları boldı. Kadrlar máselesi sheshiliwi qıyın problemaǵa aylanıp ketti. Ekinshi jer júzlik urıstıń dáslepki aylarınan-aq, 813 rayonlıq hám respublikalıq basshı partiya-sovet hám xojalıq xızmetkerleri frontqa mobilizaciyalanǵan edi Sonday-aq frontqa mıń-mıńlaǵan tájiriybeli kolxozshılar, zveno hám brigada baslıqları ketti. ¹⁷
Olardıń ornın tiykarınan hayal-qızlar iyelep, Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında avtonomiyalı respublikanıń mashina-traktor stanciyalarında hayal-qızlardan 467 traktorshı tayarlandı, 222 hayal-qız awıl mexanizatorları kurslarında oqıtıp shıǵarıldı. Tórtkúl MTS ında tokar, mısker, mexanik, elektr kepserlewshi qaniygeliklerin iyelegen 65 hayal-qız isledi. Qısqa múddet ishinde hayal-qızlardan hám jas jigitlerden 6600 traktorshı, traktor brigadaları ushın 60 mexanik remont jumısları boyınsha 32 mexanik, 360 uchetchik hám zapravshik, 74 shofyor, 51 remontshı tayarlandı.
Úlkenlerge óspirimler menen mektep oqıwshıları ayrıqsha járdem kórsetti. Mekteplerde agrotexnika, paxta, ǵálle eginlerine tárbiya beriw boyınsha jańa pánler engizildi. Úlken jastaǵı mektep oqıwshıları atız jumıslarında ata-anaları menen birge miynet etti. 1942-jıldıń báhárinde Xalqabad hám Nazarxan MTSlarında úlken jastaǵı kóplegen mektep oqıwshıları traktorshılıq kásibin iyelep, miynet maydanına atlandı. Keń kólemde irrigaciyalıq qurılıs jumısları dawam ettirildi 1942-jılı respublikada 68 irrigaciyalıq qurılıs pitkerilip, bul 65 mıń gektardan aslam jańa jerlerdi egin egiwge tayarlawǵa múmkinshilik beredi. ¹⁸
1942-jılı kolxozshı diyxanlardıń pidákerlik miynet etiwi nátiyjesinde Qaraqalpaqstan mámleketke 1940-jıldaǵıǵa qaraǵanda 1,3 mıń tonna kóp paxta tapsırıwǵa eristi. Kóplegen kolxozlar mámleketke ǵálle tapsırıw bonınsha óz minnetlemelerin múddetinen burın orınlap shıǵıwǵa eristi. 1942-jılı avtonomiyalı respublika kolxozları mámleketke 222,1 centiner ǵálle jetistirip berdi. Qaraqalpaqstan pillekeshleri de úlken tabıslardı qolǵa kirgizdi 1941-jıl hám 1942-jılları pille tayarlawdıń mámleketlik jobaları arttırıp orınlandı. Hár qutıdan alınatuǵın ónim jobadaǵı 40,3 kg ornına orta esap penen 47,2 kilogrammdı quradı.
1943-jıl Ekinshi jer júzlik urıstıń barısında sheshiwshi, burılıs jılı boldı. Sovet áskerleri Volga boyındaǵı ullı jeńislerinen keyin, Qızıl Armiyanıń barlıq frontlarda jeńisli atlanısı baslandı. 1943-jıl sovet tılı ushın da burılıs jılı boldı. Qaraqalpaqstan partiya shólkemi VKP(b) hám Óz KP (b) Oraylıq Komntetleriniń basshılıǵı astında urıs waqtınıń qıyınshılıqları menen birge xalıq xojalıǵın bunnan bılay da rawajlandırıw boyınsha gezlesken qıyınshılıqlardı da jeńip shıǵıwǵa eristi.
1942-jıldın gúzinde Óz KP (b) Oraylıq Komiteti menen Ózbekstan húkimeti respublikada sonıń ishinde Qaraqalpaqstanda bekkem azıq-awqat bazasın dúziw haqqında qarar qabıl etti. QQASSR kolxozshı diyxanları partiya shólkemleriniń basshılıǵı astında avtonomiyalı respublikanı ózleri jetistirgen ǵálle zúraáti menen tolıq túrde táminlewge erisip, artıqsha ǵálleni mámleketke sata basladı. 1940-jılı avtonomiyalı respublikada ulıwma jetistirilgen ǵálle 45 mıń tonnanı quraǵan bolsa, al 1943-jılı jetistirilgen ǵálle 88 mıń tonnaǵa jetti, Bul Qaraqalpaqstan kolxozlarına mámleketke 1940-jıldaǵıǵa qaraǵanda ǵálleni 241 mıń pud, salını—304,7 mıń pud, gúnjini—3402 pud, kartoshkanı-25,8 mıń pud, ovosh ónimlerin- 38,2 mıń pud kóp tapsırıwǵa múmkinshilik berdi.
1943-jıldıń báhárgi kompaniyasına shekem avtonomiyalı respublikada ulıwma uzınlıǵı 450 kilometr bolǵan jańa 25 kanal pitkerildi, 80 nen aslam irrigaciyalıq qurılıs texnikalıq jaqtan qayta remontlandı. Usınıń nátiyjesinde Tórtkúl, Qıpshaq, Qońırat, Xojeli hám Taxtakópir rayonlarında egislik jerler 2.5 ese, al jetistirilgen ǵálle ónimi eki eseden aslam ósti. 1948-jılı mámleketlik ǵálle tayarlaw jobası 105 procent orınlandı. ¹⁹
Mal sharwashılıǵı tarawında da úlken tabıslar qolǵa kirgizildi. Avtonomiyalı respublikada ónimdarlı hám kúsh-kólik mallarınıń bas sanı 1940—1943-jıllar aralıǵında 8,5 procent, kolxozlardıń jámiyetlik mallarınıń bas sanı 66 procent ósti
1944-jılı Qaraqalpaqstan mal sharwashılıǵı ónimleriniń mámleketke tapsırıw jobaların—gósh 100,1%,—may 100%, irim-shik — 117,8%, jún — 102%, etip, máyek tayarlawdı — 100,8% orınlap shıǵıwǵa erisgi. 1943 jıl pillekeshler ushın da tabıslı boldı.Tórtkúl, Qıpshaq, Xojeli hám Shımbay rayonları pille tayarlaw jobaların arttırıp orınlap shıqtı. Kóplegen pillekeshler hár bir qutı nawqan qurtınan rekord ónim jetistiriwge eristi. Tórtkúl rayonınıń „Sovetskaya Karakalpakiya» kolxozınan F. Yusupova pille tayarlaw jobasın 152%. „Inqilab” kolxozınan R.Jumaniyazova 275% orınlap shıqtı. ²⁰
Qaraqalpaqstannıń partiya hám sovet shólkemleri jergilikli kadrlar tayarlaw isine úlken kewil bóldi. 1943-jılı mart ayında Shabbaz rayonındaǵı qısqa múddetli kurslarda 112 brigada baslıqları, 37 ónim keńes baslıqlarıleri, 60 mexanik- brigada baslıǵı, Tórtkúl rayonında—39 traktorshı, 52 kolxoz basqarma baslıqlarıi, 86 eginshilik brigada baslıǵı, 330 zveno baslıǵı, 77 sharwashılıq brigada baslıǵı oqıp bilim alıp shıqtı.
Socialistlik jarısqa. qosılıp, kóplegen kolxozlar hám pútkil rayonlar paxta jáne basqa da eginlerden joqarı zúráát jetistiriwde aytarlıqtay tabıslarǵa eristi Qaraqalpaqstan paxtakeshleri 1944-jıldıń 13-noyabrinde mámleketlik paxta tayarlaw jobasın múddetinen burın 109.7 procent etip orınlap shıqtı,al paxtanıń zúráátliligi 1943-jıldaǵıǵa qaraǵanda eki ese derlik joqarı boldı.
Respublika partiya shólkemi barlıq miynetkeshlerdi xalıq xojalıǵı jobaların orınlap shıǵıwǵa mobilizaciyalaw menen birge shólkemlestiriw-tárbiya jumıslarına da úlken kewil bóldi. Kolxozlardaǵı baslanǵısh partiya shólkemleri bekkemlendi, kolxoz óndirisiniń sheshiwshi uchastkalarına kommunistler belgilendi. Partiya hám komsomol aǵzaları paxtadan 100 centiner zúráát alıw ushın gúrestiń avangardında boldı. Awıl xojalıǵı jumısların mexanizaciyalastırıw boyınsha birqansha ilajlar kórildi. Nátiyjede mexanizmlerdiń úlesi jer súriwde—67,3%, egis jumıslarında—48% ke jaqın, kultivaciyalawda—25% ke jaqın boldı. Suw bólistiriwde tártip ornatıldı, jerlerdiń meliorativlik jaǵdayı hám paxtaǵa agrotexnikalıq tárbiya beriw jaqsılandı. 1943-jıldaǵıǵa qaraǵanda bir ózgeshelik—1944-jılı paxtanı eń jaqsı hám ónimdarlı, suw menen jetkilikli muǵdarda táminlengen jerlerge ornalastırıw boyınsha úlken jumıslar júrgizildi. 1944-jılı Qońırat, Xojeli, Kuybıshev, Kegeyli, Tórtkúl rayonları, Nókis qalası qaptalındaǵı kolxozlar mámleketke paxta tapsırıw boyınsha ózleriniń socialistlik minnetlemelerin múddetinen burın orınlap shıǵıwǵa eristi. Mámleketlik paxta tayarlaw jobaların múddetinen burın 200 kolxoz, 650 brigada hám 500 zveno orınlap shıqtı. Qońırat rayonındaǵı „Avangard“ kolxozınıń paxtakeshleri egislik maydanınıń hár bir gektarınan 24 centinerden zúráát jetistirdi. 1-Kuybıshev hám Sarıbiy MTS ları Pútkil soyuzlıq socialistlik jarıstıń jeńip shıǵıwshıları boldı. Bul MTS larǵa SSSR Jer isleri boyınsha Xalıq Komissariatınıń kóshpeli Qızıl Bayraqları tapsırıldı.
1944-jılı Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı Soveti Prezidiumınıń Ukazı menen paxtadan joqarı zúráát alıwǵa eriskeni ushın, ǵálle jetistiriw tarawında joqarı kórsetkishlerge eriskeni ushın hám mal sharwashılıǵın rawajlandırıw jobaların arttırıp orınlap shıqqanlıǵı ushın awıl xojalıǵınıń 503 aldınǵıları Húrmet jarlıqları menen sıylıqlandı. Awıl xojalıǵı jumıslarında MTS lardıń tutqan ornı ayrıqsha boldı. Olar óz-ara jarısıp, ózleriniń óndirislik tapsırmaların orınlap shıǵıwda úlken tabıslardı qolǵa kirgizdi. 1943-jılı Tórtkúl MTS ı báhárgi jer súriw jobasın 118,5%, al gúzgi jer súriw jobasın—185% orınlap shıqtı Mashina-traktor stanciyalarınıń pútkil soyuzlıq socialistlik jarısında Tórtkúl MTs ı birinshi orındı iyelep shıqtı.Óz KP(b) Oraylıq Komiteti menen Óz SSR Xalıq Komissárlar Sovetiniń qararı menen Tórtkúl MTSına Óz KP(b) Oraylıq Komiteti hám Óz SSR Xalıq Komissarlar Sovetiniń kóshpeli Qızıl Bayraǵı jáne 50 mıń manat muǵdarında birinshi sıylıq berildi. Bul qararda sonday-aq Sarıbiy hám 1-Shabbaz MTSlarınıń jaqsı islegenligi, Taxtakópir jáne Qıpshaq rayonlarınıń xalıq xojalıq jobaların tabıslı orınlap shıqqanlıǵı atap kórsetildi.²¹
Bul jılları respublika partiya shólkemi VKP(b) Oraylıq Komitetiniń 1944-jıl 6-marttaǵı “Ózbekstanda paxtashılıqtı qayta tiklew hám rawajlandırıw ilajları haqqında”ǵı jáne Óz KShb Oraylıq Komitetiniń X Plenumınıń («1944-jıl aprel’) usı másele boyınsha qararın orınlap shıǵıwǵa ayrıqsha dıqqat bóldi.