3-kurs studenti Tayirov nuratdÍn JumanÍyaz ulÍnÍŃ

II bab Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında Qaraqalpaqstan xalqınıń jámiyetlik-siyasiy turmısı, Qaraqalpaqstanlı jawıngerler sawashta.


2.1 Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında Qaraqalpaqstannıń jámiyetlik-siyasiy turmısı.
1941-jıldıń oktyabr ayınıń aqırın da Óz KP (b) Qaraqalpaqstan obkomınıń partiya aktiviniń jıynalısı bolıp ótti. Partiya aktivi qabıl etken rezolyuciyada Qaraqalpaqstannıń partiya shólkemlerin, barlıq kommunistler menen miynetkesh- lerdi frontqa jaqınnan járdem beriw ushın kúshke-kúsh qosıp, jigerli miynet etiwge, Watan aldındaǵı ádiwli patriotlıq minnetti orınlap shıǵıw ushın barlıq kúshti mobilizaciyalawǵa shaqırdı. Óz KP (b) Qaraqalpaqstan obkomınıń partiya aktivi tómendegishe qarar qabıl etti.
1. Partiyamız benen húkimetimizdiń Sovet mámleketiniń jasawı qáwip astında ekenligi haqqındaǵı másele, SSSR xalıqlarınıń taǵdiri haqqındaǵı másele, Sovetler Soyuzınıń xalıqları azat bolıp qala ma yaki qullıqqa túse me degen másele sheshilip atırǵanlıǵı haqqındaǵı kórsetpeleri xalıqtıń barlıq qatlamlarına tolıq jetkerilsin. Sovet adamları bunı túsiniwi, urıs mápleri ushın ózlerin mobilizaciyalawı hám óz jumısların qayta qurıwı zárúr.
2. Hár qashanǵıdan da qıraǵılıqtı kúsheytiw, barlıq tártipti buzıwshılarǵa, ǵawasatshılarǵa, qorqaqlarǵa qarsı ayawsız gúres júrgiziw zárúr, ondaylar partiya qatarınan quwıp shıǵarılsın.
3. Qızıl Armiyanıń qatarların aldın-ala tayarlanǵan kadrlar menen tolıqtırıw maqsetinde Mámleketlik Qorǵanıw Komitetiniń ulıwma áskeriy bilim beriw haqqındaǵı qararın orınlaw ushın barlıq ilajlar kórilsin.
4. Qısqa múddet ishinde respublikanıń barlıq xalqın hawa topılısına qarsı hám ximiyalıq topılısqa qarsı qorǵanıwǵa tayarlaw jumısı pitkerilsin. Hár bir kolxoz, hár bir qala hám hár bir elatlı punkt bekkem qorǵanǵa aylandırılsın.
5. Partiya shólkemleri kárxanalardıń basshıları menen birge Armiya qatarına ketkenlerdiń ornına massalıq túrde qaniygeli jumısshılar tayarlaw isin keń en jaydırsın.²²
Bul wazıypalardı orınlap shıǵıw ushın partiya shólkemleri massa arasındaǵı barlıq partiyalıq-siyasiy jumıslardıń dárejesin urıs waqtınıń talaplarına muwapıq joqarı kóteriwi zárúr boldı. Agitaciyalıq-propagandistlik jumıslardıń mazmunı túp-tamırınan ózgertilsin siyasiy agitaciya xám propagandanıń barlıq formaları menen metodları paydalanılsın.
Avtonomiyalı respublika partiya aktivi VKP (b) Oraylıq Komitetin hám Mámleketlik Qorǵanıw Komitetin Qaraqalpaqstan kommunistleri partiyanıń sadıq tiregi bolǵanlıǵın hám bolıp qalatuǵınına, revolyuciyalıq qıraǵılıqtı tınbay arttı- ratuǵınlıǵına, qorqaqlardı hám ǵawasatshılardı ayawsız áshkaralap, olardı óz qatarlarınan quwıp shıǵıwǵa, hár qanday qıyınshılıqlardı jeńip shıǵıw ushın, jawız dushpan ústinen jeńiske erisiw ushın miynetkeshlerdi baslay alatugınlıǵına isendirdi.
Aktiv qatnasıwshıları partiya hám xúkimetimizdi ózleriniń waqıt penen sanaspastan jigerli miynet etetuǵınlıǵına, dushpan ústinen jeńiske erisiw ushın tildı bekkemlew wazıypasın, fronttı barlıq zárúrli zatlar menen táminlew wazıypasın úlgili orınlap shıǵatuǵınlıǵına bekkem isendirdi.
Partiya aktiviniń qararları kommunistler, komsomol aǵzaları hám Qaraqalpaqstannıń barlıq miynetkeshleri arasında xalıq xojalıǵı jobaların, ásirese paxta tayarlaw jobasın múddetinen burın orınlap shıǵıw ushın, áskeriy bilimlerdi tez iyelew ushın patriotlıq hárekettiń en jayıwında úlken siyasiy áhmiyetke iye boldı.²³
Kommunistlik partiya shaqırıǵın Qaraqalpaqstannıń barlıq miynetkeshleri qızǵın maqullaw menen kútip aldı. Olar socialistlik Watandı nemec-fashist basqınshılarınan qorǵaw ushın Jumısshı-Diyxan Qızıl Armiyasınıń qatarına ıqtiyarlı túrde kiriw tilegin bildirdi Ekinshi jer júzlik urıstıń dáslepki kúnlerinde hárekettegi Qızıl Armiya qatarına Qaraqalpaqstannan 62 mıńǵa jaqın adam, sonıń ishinde 1752 kommunist hám 16000 komsomol aǵzası jónep ketti.²⁴
Ekinshi jer júzlik urıs jaǵdayında Oblastlıq partiya komitetiniń hám Óz KP (b) Oraylıq Komitetiniń basshılıǵında hám „Barlıq nárse front ushın, barlıq nárse jeńis ushın” degen súren astında baslanǵısh partiya shólkemlerinde esap beriw-saylaw jıylanısları, rayonlıq, qalalıq hám oblast’lıq partiya komitetleriniń konferenciyaları bolıp ótti.
Urıs jıllarında Qaraqalpaqstandaǵı baslanǵısh partiya shólkemleriniń tarawı sezilerli dárejede keńeydi. 1941-jıldıń 1-iyunine kommunistlerdiń baslanǵısh partiya shólkemleri, kandidatlardıń hám partiya-komsomol gruppaları 425 edi, al
1943-jıldıń 1-noyabrine olardıń sanı 543 ke jetti. 1944-jıldıń 1-yanvarına Qaraqalpaqstan oblast’lıq partiya shólkeminiń sostavında 5024 kommunist bolıp, olardıń 2895 i partiya aǵzaları, 2129 adam partiya aǵzalıǵına kandidatlar boldı, olardan 1318 adam hayal-qızlar edi. Ekinshi jer júzlik urıstıń juwmaqlawshı basqıshında—1945-jıldıń 1-yanvarına Qaraqalpaqstan oblast’lıq partiya shólkemi 6071 adamnan ibarat bolıp, sonıń 3581 i partiya aǵzaları, 2490 adam partiya aǵzalıǵına kandidatlar boldı.²⁵
Urıs waqtı jaǵdaylarında miynetkeshlerdi ideyalıq-siyasiy tápbiyalaw úlken áhmiyetke iye boldı. Siyasiy agitaciyanıń tiykarǵı maqseti Sovetler Soyuzı xalıqlarınıń moralliq-siyasiy birligin bekkemlewden, dushpanǵa jek kóriwshilik sezimlerin tárbiyalawdan ibarat boldı. Agitatorlar hám propagandistler Qaraqalpaqstan miynetkeshlerine Ekinshi jer júzlik urıstıń ádil, azat etiwshilik xarakterge iye ekenligin túsindirdi, xalıqtı jawız dushpan ústinen jeńiske erisiw ushın jigerli miynet etiwge shaqırdı. 1943-jılı Qaraqalpaqstanda 4000 nan aslam agitator hám propagandistti birlestiretuǵın 625 agitpunkt islep turdı. Nókis awıl sovetiniń Kuybıshev atındaǵı kolxozınıń baslanǵısh partiya shólkemindegi kommunistler kolxozshılardı eginlerden joqarı zúráát jetistiriw ushın gúreske mobilizaciyalaw siyaqlı, áhmiyetli ilajlardı ámelge asırıwdıń baslawshıları boldı. Kommunistler óndirislik keńeslerdi turaqlı túrde ótkeriwge erisip, olarda óndiris aldınǵılarınıń jumıs tájiriybelerin en jaydırdı, artta qalıwshılardı kritikaladı.²⁶
Kolxozshılardı joqarı miynet ónimliligine erisiw ushın mobilizaciyalawda kolxoz agitpunktınıń járdemi úlken boldı. Jumıstan soń agitpunktlarda agitatorlar kolxozshılarǵa gazetalar oqıp berip, Sovinformbyuronıń xabarları menen tanıstırıp, xalıq aralıq ahwal haqqında gúrrińler ótkerip bardı, joqarı zúráát ushın gúreste kolxozshılar aldında turǵan wazıypalardı túsindirdi.
Dushpan ústinen jeńiske erisiw isine Qaraqalpaqstandaǵı waqıtlı partiyalıq baspasóz ádewir úles qostı. „Qızıl Qaraqalpaqstan“ (házirgi “Erkin Qaraqalpaqstan”) hám “Sovetskaya Karakalpakiya” gazetaları ózleriniń pútkil jumısın avtonomiyalı respublika miynetkeshlerin dushpandı qıyratıw isine mobilizaciyalawǵa baǵdarladı. Bul gazetalarda partiya, sovet, profsoyuz hám komsomol shólkemleriniń turmısı haqqındaǵı, atız jumıslarınıń barısı haqqındaǵı, eń jaqsı kolxoz brigadaları hám zvenolarınıń tabısları haqqındaǵı, miynetkeshlerdiń qorǵanıw fondına qarjı jıynaw boyınsha patriotlıq háreketi haqqındaǵı materiallar sistemalı daǵazalanıp barıldı. Gazetalarda frontqa ketkenlerdiń semyaları haqqında, evakuaciyalanıp kelgen balalar haqqında ǵamxorlıq jasawǵa úlken kewil bólindi. Olarda sanaat kárxanalarınıń, sovxozlardıń, mashina-traktor stanciyalarınıń hám t. b. óndiris orınları haqqındaǵı maqala, xabarlarǵa keń orın berildi.²⁷
Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında jumısshılardı, kolxozshılardı hám xızmetkerlerdi siyasiy jaqtan tárbiyalaw isinde kórgizbeli agitaciyanıń tútqan ornı ayrıqsha boldı. Hámme jerde foto-vitrinalar, stendler, foto-mantajlar shólkemlestirildi, lozungler, plakatlar, transporantlar hámmeniń dıqqatın ózine awdardı. Urıs jıllarında marksizm-leninizm klassikleriniń shıǵarmaları, partiya hám húkimet qararları, jámiyetlik-siyasiy ádebiyat qaraqalpaq tiline awdarılıp, baspadan shıǵarıldı. Miynetkeshlerdi ideyalıq-siyasiy tárbiyalawda radio oǵada úlken rol atqardı. Partiya menen húkimetimiz radio alıp esittiriw tarawların hám jergilikli radio esittiriwdi keńeytiw isine úlken dıqqat bólip keldi. Sovinformbyuro xabarları Moskva hám Tashkentten qabıl etilip,sol zamatı-aq qaraqalpaq tiline awdarılıp, radio arqalı esittiriletuǵın edi.²⁸
Miynetkeshler massasın ideyalıq-siyasiy tárbiyalaw isine avtonomiyalı respublikamızdıń kitap baspası da belgili dárejede úles qostı. Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında kinonıń roli hám áhmiyeti ayrıqsha ósti.Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında sovet jámiyetiniń jumısshılar menen diyxanlardıń bekkem awqamına, SSSR xalıqlarınıń tuwısqanlıq doslıǵına, olardıń jalınlı patriotizmine hám proletarlıq internacionalizmine tiykarlanǵan moralliq-siyasiy birligi oǵada úlken áhmiyetke iye boldı. Kommunistlik partiyanıń basshılıǵında ámelge asırılǵan awıllıq, poselkalıq. rayonlıq, qalalıq hám Joqarǵı Sovetlerdiń barlıq ilajları miynetkeshlerdi hám materiallıq resurslardı dushpan ústinen jeńiske erisiw isine mobilizaciyalawǵa baǵdarlanǵan edi.
Óndiriste hám basqa jumıs orınlarında islewshilerdiń basım kópshiligin hayal-qızlar quradı. Partiyamız hám húkimetimizdiń “Barlıq nárse front ushın, barlıq nárse jeńis ushın” degen shaqırıǵına Qaraqalpaqstan hayal-qızları xalıq xojalıǵınıń barlıq uchastkalarında ózleriniń miynet erlikleri menen juwap qaytardı.1943-jıldıń avgust ayınıń aqırında avtonomiyalı respublikanıń barlıq rayonlarında staxanovshı hayal-qızlardıń konferenciyaları bolıp ótip, olarda “Ekinshi jer júzlik urıs dáwrinde hayal-qızlardıń wazıypaları haqqında”ǵı másele dodalandı. Bul konferenciyalarǵa 20538 hayal-qız qatnastı.
Qáraqalpaqstan kolxozlarında 20 dan aslam gvardiyashı hayal-qızlar brigadaları hám zvenoları shólkemlestirildi. 1942-jılı respublikada 476 dan aslam hayal-qız traktorshılar bolıp jumıs isledi. Al Xalqabad MTS ınıń masterskoyında elektr kepserlewshi bolıp islegen Polina Golikova hár kúni óndirislik normaların 200—250 procent etip orınlap júrdi. Shımbay rayonındaǵı “Internacional” kolxozınıń aǵzası komsomolka Orazgúl Esenova máwsimde 10200 kilogramm paxta terdi. Taxtakópir rayonındaǵı 1-MTS traktorshısı Urjan Ermanova gúzgi jer súriw waqtında hár kúni is normaların 180 procentten asırıp orınlawǵa eristi.
1943-jıldıń avgust ayına shekem Qızıl Armiya qatarına 13 mıńnan aslam komsomolec shaqırılǵan edi.
Urıs jıllarında Qaraqalpaqstan komsomol shólkeminiń qatarına jańadan 9335 aǵza qabıl etilip, olardıń kópshiligin qızlar quradı. Olar frontqa ketken aǵalarınıń orınların iyelep, tapsırılǵan jumıslardı jaqsı atqarıwǵa erisip júrdi. Kóplegen komsomol aǵzaları kolxoz basqarma baslıqları, awıl sovet baslıqları siyaqlı hár qıylı juwapkerli jumıslardı atqardı. Komsomol aǵzalarınan 18 i kolxoz basqarma baslıqları, 93 i brigada baslıqları, 142 si zveno baslıqları, 384 i tabelshiler, 18 i mal sharwashılıǵı fermalarınıń basqarıwshıları bolıp jumıs isledi.
1943-jıldıń 10-12-may kúnleri Nókiste XI Qaraqalpaqstan oblastlıq komsomol konferenciyası bolıp ótip, ol komsomol aǵzaların ishki resurslardı qıstawlı túrde frontqa járdem beriw ushın mobilizaciyalawǵa aktiv qatnasıwǵa shaqırdı. 1943-jılı komsomol-front aylıǵı ótkerilip, oǵan 6700 den aslam komsomol aǵzaları hám 17 mıń mektep oqıwshıları qatnastı. Qaraqalpaqstan komsomolı Sovetler Soyuzınıń Qaharmanları komsomol aǵzaları-Inayat Nawrızbaevtıń, Orazbay Jumaniyazovtıń, Maqash Balmaǵanbetovtıń, Nikalay Saraevtıń hám basqa da xalıq mártleriniń isimlerin ılayıqlı túrde maqtanısh etti, olardıń miynet jáne sawash maydanındaǵı erlik islerinen úlgi aldı.²⁹