3-kurs studenti Tayirov nuratdÍn JumanÍyaz ulÍnÍŃ

2.2. Qaraqalpaqstanlı jawıngerlerdiń ekinshi jer júzlik urıs frontlarındaǵı kórsetken erlikleri.

1941-jıldıń gúzine kelip, nemec-fashist áskerleri oǵada úlken shıǵınlarǵa ushırawına qaramastan, elimizdiń ishkerisine qaray ilgerilewin dawam ettirdi. Dushpan kúsh salıp Moskvaǵa qaray umtıldı, Moskva baǵlarında 77 piyadalar, motorlastırılǵan hám tank diviziyaları jámlengen edi. Sovetler Soyuzınıń Kommunistlik partiyası hám Sovet húkimeti Qızıl Armiya menen xalıqtı qádirli jáne súyikli paytaxtımızdı qorǵawǵa shaqırdı. “Moskva dushpanǵa berilmesin!”-Kommunistlik partiya menen pútkil sovet xalqınıń qararı mine usınday boldı. Moskvaǵa oǵada úlken qáwip dóngen waqıtta xalıq tuwısqan partiyamız dógeregine taǵı da tıǵızıraq jámlendi, dushpanǵa soqqı beriw ushın barlıq kúshin jumsadı.³⁰

Moskva túbindegi sawashlarda qaraqalpaq xalqınıń kóplegen jawınger ulları da kózge tústi. Óz LKSM Kuybıshev raykomınıń burınǵı sekretarı starshina Allabay Jiyemuratov batıs frontta 1119-atqıshlar polkınıń sostavında sawash júrgizdi. Ol atqıshlar vzvodına komandirlik etip, qarawındaǵı 33 jawıngeri menen birge 1941-jıldıń 17-sentyabrinde óz uchastkasında dushpannıń topılısın irkip, biziń bólimlerimizdiń Rjev dáryasınan ótiwin táminledi. Usı sawashta kórsetken erlikleri ushın onıń vzvodındaǵı 10 jawınger Sovetler Soyuzınıń orden hám medalları menen siylıqlandı. Moskva túbindegi sawashlardıń birinde dushpan otryadına qarsı oq atıp turǵan pulemyot raschetında tek komsomolec Vasiliy Fedorov, onıń jawınger dostı komsomolec qaraqalpaq Jeńisbay Jumaǵulov hám jaralanǵan serjant Ivanov ǵana qalǵan edi, Jawınger doslar óz poziciyalarınan bir de dushpandı ótkermewge ant etti... Patronlar tawsıldı, J. Jumaǵulov dushpannıń jawdırǵan oǵına qaramasgan 8 qutı pulemet lentasın alıp keldi. Dushpannıń kúshi basım bolıwına qaramastan sawash dawam etti. Kóp ótpey V. Fedorov awır jaradar boladı. J. Jumaǵulov onıń gimnastiyorkasnıń shep qaltasındaǵı qanǵa boyalǵan komsomol biletin alıp, onıń ornına ótip, pulemettan oq jawdırıwǵa tayarlandı. Fashistler 25 metrdey aralıqqa jaqınlasıp kelgen waqıtta bálent hawaz benen: „Qanǵa qan! Watan ushın!“ dep, J Jumaǵulov dushpan ústine ájel otın shashtı hám biziń áskerlerimiz kelemen degenshe óz poziciyasın qaharmanlıq penen qorǵap qaldı. Bul sawashta dushpannıń 150 den aslam soldat hám oficerleri tutqınǵa alındı.
Batıs frontınıń Siyasiy basqarmasınıń baslıǵı general-polkovnik Kuznecov Óz KP (b) Qaraqalpaqstan Obkomınıń sekretarına bılay dep jazdı: „Tórtkúl rayonındaǵı Kirov atındaǵı kolxozdıń burınǵı áǵzası serjant Rajap Bekchanovtıń dańqı pútkil Batıs frontqa jayıldı. R. Bekchanov diviziyadaǵı eń jaqsı snayper bolıp, ol 132 fashistti joq etti. Dańqlı snayper óz tájiriybesin basqa jawıngerlerge úyretedi, olarǵa snayperlik sheberlikti iyelew isinde járdemlesedi. Rajap Bekchanov Qızıl Bayraq, Qızıl Juldız ordenleri hám Mongoliya Xalıq Respublikasınıń „Polyar Juldızı“ ordeni menen siylıqlandı. Erjúrek snayper Kommunistlik partiya qatarına qabıl etildi».³¹
Óz KP (b) Oblastlıq partiya komitetiniń baslaması boyınsha respublikada qaraqalpaq milliy brigadası dúzilip, onıń sostavına 4300 ge jaqın kommunist, komsomolec hám partiyada joq jaslar ótti. Brigada birneshe atqıshlar batalionlarınan, baylanıs batalionınan hám saperlar rotasınan ibarat boldı. Polkovnik Shutnikov brigadanıń komandiri, polkovnik Bogatkov shtab baslıǵı, kapitan Fayzulla Erbayev onıń siyasiy bólimin basqardı. Brigadanıń siyasiy xızmetkerleriniń arasında leytenant T. Bekimbetov — sońınan T. G. Shevchenko atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń docenti, sońınan filologiya ilimleriniń doktorı, professor bolǵan kapitan Q. Áyimbegov ayrıqsha kózge tústi. Qaraqalpaq milliy brigadası óziniń Watan aldındaǵı minnetin inabatlı orınlap shıqtı. Brigadanıń barlıq soldat, serjant, oficer hám siyasiy xızmetkerleri orden hám medallar menen siylıqlandı.³²
Stalingrad ushın awır sawashlar waqtında ózbek hám qaraqalpaq xalıqları fronttaǵı ózbek hám qaraqalpaq jawıngerlerge xat jazıp, márt ulların qaytpas batır bolıwǵa, Watan ushın ózleriniń janın da ayamawǵa shaqırdı. Bul xatqa 2 million 412 adam qol qoydı. Bul xat 1942-jılı 31-dekabrde „Pravda“ gazetasında daǵazalandı. Ózbek hám qaraqalpaq xalıqlarınıń bul xat—nakazı Sovet Armiyasınıń barlıq jawıngerlerine úlken tásir jasadı, olardı jańa jawıngerlik erliklerge, fashist basqınshılarǵa qarsı ayawsız sawash júrgiziwge ruxlandırdı.
Stalingrad ushın sawashlarda qaraqalpaq xalqınıń márt ulları batırlıq hám erliktiń úlgilerin kórsetti. 4-armiyanıń 115-gvardiyashı Qızıl bayraqlı polkınıń sostavında aǵa leytenant 3-artilleriya batareyasınıń komandiri Shımbay rayonınan kommunist A.A.Soplyakov erjúreklik penen sawash júrgizdi. Sovet komandovaniyesiniń tapsırmaların úlgili orınlawǵa eriskeni ushın ol Qızıl Juldız hám 1-Dárejeli Ekinshi jer júzlik urıs ordenleri menen siylıqlandı.
66-atqıshlar diviziyasınıń 41-ayırım qıyratıwshı gvardiyashı tankke qarsı artilleriya divizionınıń komandiri kommunist qaraqalpaq Máden Mátnazarov fronttan bılay dep jazdı: “Dushpanǵa qarsı sheshiwshi sawashlarda men bunnan bılay da erlik hám turaqlılıq kórsetemen dep sizlerdi isendiremen”. Kommunist M, Mátnazarov óz antın inabat penen orınlap shıqtı. Sawashlarda kórsetken erlik isleri ushın onıń altı siylıqa alıwǵa erisiwi bunıń ayqın dálili bola aladı. M. Mátnazarovtıń basshılıǵı astında tek bir ǵana sawashta divizion dushpannıń pulemet hám bir minomet tochkasın saplastırdı, dushpan tankin taqap atıp isgen shıǵardı, bir vzvodqa jaqın dushpan piyada áskerin keyin shegindirip, onıń ádewir bólegin saplastırdı.³³
Stalingrad ushın sawashlarda Qaraqalpaqstan komsomolı tárbiyalaǵan mıńlaǵan jawıngerler qatnastı. Komsomolec Á. Dáribaev: „Bul jerler maǵan—Qaraqalpaqstan. Bul jerler ushın janımdı ayamay sawash júrgizemen“,—dep ant etti. Awır sawashlar kúni-túni dawam etti, ásirese bir transheya ushın sawash yadda qalarlıqtay boldı. Jawıngerler jer bawırlap jılısıp, alǵa ilgeriledi. Dushpannıń kúshli oq atıwı olardı irkiliwge májbúrledi. Sol zamatı Á. Dáribaev ornınan turdı da, alǵa qaray júrdi, al onıń izinala bólimsheniń barlıq jawıngerleri orınlarınan turıp, alǵa umtıldı. Dushpan menen qızǵın hám qatań betpe-bet alısıw baslanıp ketti. Á.Dáribaev altı fashistti saplastırdı. Ol jaradar bolsa da, sawash maydanın taslap ketpedi. Transheya iyelendi, sawash pitkennen keyin tınıspa waqtında erjúrek komsomolec vzvod partorgine kelip„ Men kommunistler partiyasınıń perzenti bolıw qanshelli joqarı húrmet ekenligin bilemen. Men sawashqa kommunist bolıp kiriskim keledi“—dedi. Vzvod baslanǵısh partiya shólkemi Ábdibay Dáribaevtı Lenin partiyası qatarına bir awızdan qabıl etti. Qaraqalpaq xalqınıń sadıq ulı socialiktlik Watannıń márt qorǵawshısı kommunist boldı. Watan ushın bolǵan sawashlarda kommunist-jawınger dushpan ústinen jeńiske erisiw jolında óz ómirin pidá etti.³⁴
1944-jıldıń mart ayında Pskov qaptalında A.Orazımbetov sovet komandovaniyesiniń tapsırması menen jawınger L.Fomichev ekewi razvedkaǵa shıǵadı. Dushpannıń jawdırǵan oǵınıń astında Orazımbetov basınan jaralanǵan gvardiya serjantı leningradlı L.Fomichevtıń qasına jer bawırlap jılısıp keledi hám qısqılap kelgen fashistlerdi keyin qaytarıp, onı qáwipli zonadan alıp shıǵadı. Komandovaniyeniń jawıngerlik tapsırması tabıslı orınlandı. Sawashta kórsetken erligi hám batırlıǵı ushın A. Orazımbetov úshinshi siylıqa —Qızıl Juldız ordenin alıwǵa erisedi.
Kursk dugasındaǵı tariyxıy sawash waqtında da Qaraqalpaqstanlı jawıngerler dańqqa bólendi. Qaraqalpaq xalqınıń ordenli jawıngerleriniń qatarı kóbeydi. Xojeli rayonınan aǵa leytenant M. Maxmutov óz otryadı menen birge Kursk oblastınıń Dyakovskiy rayonındaǵı Sapilovo awılın azat etti. Sawashta kórsetken batırlıǵı hám sawash háreketlerine sheber basshılıq etkenligi ushın Watan M. Maxmudovtı 1-Dárejeli Ekinshi jer júzlik urıs ordeni menen siylıqladı.³⁵
Hújim jasawshı N aviaciya polkiniń radisti kishi leytenant X. Mamutov nemec-fashist basqınshıları menen bolǵan sawashlarda erlik hám batırlıq úlgilerin kórsetti. 1943- jıldıń 1-hám 25-iyul’ aralıǵında ol 23 ret tabıslı jawıngerlik ushıw ámelge asırıp, nátiyjede onıń samoletınıń ekipajı dushpannıń 7 tankın, júgi menen 11 avtomashinasın, bir neshe zenit topların, 300 ge jaqın soldat hám oficerin saplastırdı, sonday-aq dushpannıń bir samoletın hám ishinde baqlawshıları bar bir aerostatın atıp túsirdi.1943- jıldın 2-avgust kúni úsh “missershmittke” qarsı sawash júrgizilgen waqıtta X. Mamutov iyninen, qolınan, ayaǵınan awır jaralanadı, biraq usıǵan qaramastan barlıq kúshin jıynap, kabinadaǵı jańa baslaǵan 18 raketanı dalaǵa ılaqtırıp, ekipajdı hám samolettı qutqarıp qaladı.
1943-jıldıń 7-sentyabrinde kommunist Xudaybergen Mamútov Gastellonıń qaharmanlıq erligin tákirarlap, óz komandiri menen birge mártlershe nabıt boldı.
Qaraqalpaq mámleketlik muǵallimler institutınıń birinshi pitkerip shıǵıwshılarınan P. K. Nurpeyisov Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında ushıwshı-razvedkashı boldı. Ol júzden aslam jawıngerlik ushıw ótkerdi. Hawa razvedkasınıń sheberi, polktaǵı erjúrek, jigerli, iniciativalı baqlawshı ushıwshılardıń biri bolǵan P. K Nurpeyisov dushpannıń 73 qala hám portın, 148 aerodromın razvedkalap, súwretke túsirdi, hawada dushpannıń hár qıylı túrdegi 3 mınǵa jaqın samoletın taptı.
P. K. Nurpeyisov ushıw waqtında radionavigaciya qurallarınan sheber paydalana bildi, dushpannıń Dnepr, Berezino dáryalarınıń boyındaǵı qorǵanıw qurılıslarına, SSSR dıń batıstaǵı mámleketlik shegarasınıń jaǵalawına, Shıǵıs Prussiyadaǵı qorǵanıw sistemalarına razvedka jasadı.
P. K. Nurpeyisov radist-atqısh ekewi 1945-jıl fevral’-mart aylarında Shıǵıs Prussiya hám Pomeraniyaǵa jawıngerlik tapsırmalar menen ushıwlar jasap, bunnan tısqarı sheginip baratırǵan dushpan kolonnalarına 17 ret shabıwıl jasap, fashistlerdiń 40 tan aslam soldat hám oficerin, kóp avtomashinaların saplastırdı, eki temir jol eshelonın qıyratadı. SSSR Joqarǵı Soveti Prezidiumı 1945-jıl 18-avgusttaǵı Ukazı menen gvardiyashı aǵa leytenant P. K. Nurpeyisovke Sovetler Soyuzınıń Qaharmanı ataǵın berdi.³⁶