3 Mavzu: Jismoniy tarbiya vazifalari va vositalari. Jismoniy mashqlarning xarakteristikasi. Jismoniy mashqlarning paydo bo‘lishi. Reja

Fazoviy – vaqt tasnifi. Tezlik va tezlanishlar kiradi. 
Harakat tezligi gavda yoki uning qismlari bilan bosib о‘tilgan yо‘l kо‘lami 
(uzunligi) ning unga sarflangan vaqtga nisbati bilan belgilanadi. Agar tezlik 
yо‘lning barcha nuqtalarida bir xil bо‘lsa, bu harakatni tekis harakat deyiladi, agar 
u о‘zgarib tursa, notekis harakat deyiladi. Tezlikning vaqt birligidagi о‘zgarishi 
tezlanish deyiladi. 
Vaqt xarakteristikasi. Mashq va uning elementlarini bajarish davomiyligi, 
ayrim statik holatlar hamda harakat sur’ati vaqt xarakteristikasi hisoblanadi. 
Texnikaning ayrim elementlari turli vaqtda bajariladi (irg‘itish vaqtidagi harakat 
otish holatiga qaraganda sekinroq). Turli mashqlarni bajarishga turlicha vaqt 
sarflanadi. 
Sur’at – harakat davri yoki harakat miqdorining vaqt birligida takrorlanish 
tezligi chastotasi tushuniladi.
Masalan: yurish sur’ati dakikaga 120–140 qadam. Harakat sur’atining 
о‘zgarishi jismoniy yuklama kuchayishi yoki kamayishiga olib keladi. 
Ritmik xarakteristika. Ritm – mushak kuchlanishi va bо‘shashining 
navbatma-navbat almashinuvidir. О‘zlashtirilgan harakatlarda ritm turg‘un 
xarakterga ega. Ritmik harakatlar oson bajariladi, shuning uchun ham charchov 
hosil qilmaydi. 
Dinamik xarakteristika. Jismoniy mashqlarni bajarishga juda kо‘p omillar, 
jumladan ichki va tashqi kuchlar ta’sir etadi. 
Ichki kuchlarga tayanch harakat apparatining sust kuchlari (mushaklarning 
elastikligi, yopishqoqligi): harakat apparatining faol kuchlari (mushaklarning 
tortilish kuchlari), kuchlar (tezlanish bilan harakat qilish jarayonida tana ayrim 
qismlarining о‘zaro ta’sir natijasida vujudga keladigan kuchlar) kiradi. 
Tashqi kuchlarga inson tanasiga tashqaridan ta’sir etuvchi kuchlar: о‘z 
tanasining og‘irlik kuchi, tashqi muhitning qarshilik kuchi (havo, suv, qum, yer) va 
tabiat jismlari (buyumlar, juft mashqlardagi raqiblar) ning qarshilik kuchi, sport 
jihozlari (tо‘ldirma tо‘p, gantellar) ning og‘irlik kuchi, inersiya kuchi kiradi. 
Harakatlarning sifat xususiyatlari 
Jismoniy tarbiya nazariyasida harakatlarning miqdoriy xususiyatlari keng 
qо‘llaniladi. Biroq, ularning sifat xususiyatlari ham ahamiyatli emas. Ular 

---

birligidagi qisman xususiyatlar majmuasini ifodalaydi. Sifatli xususiyatlar har xil, 
shunga qaramay, ularning ba’zilari ajralib turishi mumkin. Shunday qilib, "harakat 
aniqligi" tushunchasi fazoviy, vaqtinchalik va quvvat xususiyatlarini о‘z ichiga 
oladi. 
Harakatning aniqligi - bu harakat yuqoridagi barcha xususiyatlarga mos 
keladigan bо‘lsa, bajariladigan vosita vazifasi talablariga muvofiqlik darajasi. 
Iqtisodiy harakatlar bu keraksiz harakatlarning yo’qligi yoki minimalligi va 
minimal talab qilinadigan energiya sarfi bilan tavsiflangan harakatlardir. 
Baquvvat harakatlar - sezilarli kuchlarni engib о‘tadigan aniq kuch, tezlik, 
kuch bilan bajariladigan harakatlar. 
Yumshoq harakatlar - harakat yo’nalishini о‘zgartirganda sobit traektoriyalar 
bilan, asta-sekin о‘zgarib boradigan mushaklarning kuchayishi, asta-sekin 
tezlashishi yoki sekinlashishi bilan harakatlar. Silliq harakatlar badiiy gimnastika 
uchun xosdir. 
Harakatning ekspresivligi - bu rejani hissiy aks ettirish bilan mashq bajarish 
orqali bolaning ruhiy holatini ifodalash: mimika, ifoda va boshqalar. 
Harakatlarning ekspresivligini rivojlantirish juda muhimdir, chunki u 
quyidagilarni ta’minlaydi:
- aqliy jarayonlarni boshqarish; 
- ichki tajribalar va tashqi namoyishlar о‘rtasidagi aloqani о‘rnatish; 
- psixikani, psixofizik fazilatlarni rivojlantirish; 
- miya yarim korteksining qismlari rivojlanishi; 
- shaxsiyatni uyg‘unlashtirish va boshqalar. 
Imitatsion mashqlar va bayonli Harakatli harakatlarning ekspresivligini 
shakllantirishning muhim vositasidir.