3-Mavzu: qand, asal, kraxmal va qandolat mahsulotlari tayanch so‘z va iboralar

Shakar sifatiga qо‘yiladigan talablar. 
Shakar - kristall ko‘rinishdagi saxaroza qisoblanadi. GOST-21 talablariga
asosan, shakar oq rangli yaltiroq, shirin ta’mli, begona ta’msiz va hidsiz bo‘lishi,
suvda yaxshi erishi, bunda eritma tiniq, kristallari o‘lchamlari 0,2 dan 2,5 mm. gacha
bir xil tuzilishli, aniq qirrali, sochiluvchan, yopishmaydigan bo‘lishi kerak.
Saxarozada namlik miqdori 0,15 % dan oshmasligi kerak. Shakar quruq
moddalarning kamida 99,75 % saxarozadan iborat (sanoat uchun qayta ishlanadigan
shakar uchun 99,55 % bo‘lishi ruxsat etiladi). Shakar eritmalarining ranggi maxsus
asbobda aniqlanadi va 1 shartli birlikdan oshmasligi kerak. Eng katta o‘lchami 0,33
mm bo‘lgan metall aralashmalar 1 kg shakarda 3 mg. dan ko‘p bo‘lmasligi lozim.
Shakar tarkibida saxaroza tutgan ko‘pgina sabzavot, meva va texnik ekinlardan
ajratib olinadi. Sanoatda shakar ishlab chiqarishda asosan qand lavlagi va
shakarqamishdan xom ashyo sifatida foydalaniladi. Mamlakatimizda qand
lavlagidan shakar ishlab chiqariladi. Qand lavlagi (Beta vulgaris) ikki yillik
ildizmevali texnik ekin hisoblanadi. Birinchi yili bargli, kuchli tomirlangan yirik
ildizpoya beradi. Ikkinchi yili baland bо‘yli gulpoya chiqaradi va gullab, urug

---

---

beradi. Xom ashyo sifatida uning bio yillik ildizmevalari ishlatiladi. Qand lavlagi

ildizmevalarida о‘rta hisobda 14-21 % qand bо‘ladi. Qayta ishlashga soglom
va turgor holatdagi mevalar topshiriladi. Ildizmevalardagi nuqsonlar kondisiyali
meyorlardan oshib ketmasligi kerak.
Respublikamizning bir qator mintaqalarida shakar ishlab chiqarish
korxonalarini vujudga keltirish uchun qand lavlagi ekiladigan maydonlar
kengaytirilmokda. qand lavlagi tarkibi 75% suv va 25% quruq moddalardan iborat.
Ildizmevasida saxarozaning о‘rtacha mikdori 17,5% ni tashkil etadi. Saxarozaning
mikdori qand lavlagining naviga, yetishtirish, yig‘ib olish va saqlash sharoitlariga
tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri bog‘liq bо‘ladi. Qand lavlagi tarkibidagi erimaydigan organik
moddalarga: gelisellyuloza - 1,3 %, pektin modsalar - 2,4 % kiradi; azotli organik
moddalarga: oqsil - 0,7 %, beatin - 0,2 %, aminokislotalar - 0,2 %, azotsiz organik
moddalarga: invert shakari - 0,12 %, organik kislotalar - 0,50 %; mineral
moddalarga: K2O-0,20 %, SaO-0,07 %, Na2O-0,04 %, R2O5-0,07 % va boshqalar
kiradi.
Qand lavlagi shakar ishlab chiqarish korxonaga gidravlik transport
yordamida keltiriladi. Yо‘l-yо‘lakay u qisman begona aralashmalardan
tozalanadi. Uni batamom tozalash yuvish bо‘limida amalga oshiriladi. Keyin lavlagi
mayin qipiq shaklida kesiladi va diffuznoy sharbat olish uchun (qandni suv bilan
ajratish) yuboriladi. Diffuzion sharbatga shakar bilan birga kо‘pgina suvda eruvchi
moddalar о‘tadi. Shuning uchun diffuznom sharbat qoramtir rangga ega. Sharbat bir
necha bosqichda tozalanadi. Defekasiya bosqichida (ohak suti bilan ishlov
berish) ko‘pgina moddalar koagulyasiyalanadi va cho‘kmaga tushadi. Saturasiya
(karbonat angidrid bilan ishlov berish) bosqichida ortiqcha ohak mayda kristalli
kalsiy karbonat kо‘rinishida ajratiladi va sharbat filtrlanadi. Buning natijasida
sharbatning qо‘shimcha tozalanishiga erishiladi. Filtrlanishdan keyin sharbatga
oltingugurt ikki oksidi bilan ishlov beriladi (sulfitasiya). Bunda sharbat
bug‘latiladi, qо‘shimcha tozalanadi va rangsizlanadi. Tozalangan sharbat
bug‘latiladi, qо‘shimcha tozalanadi va undan turli о‘lchamlarga ega bо‘lgan
shakar kristallari olinadi. Shakar sentrafugada kristallararo suyukdikdan ajratiladi.

---

---

Bir vaqtning О‘zida kristallar issiq suv bilan yuviladi va kuritiladi. Metall

aralashmalardan ohangrabo separatori yordamida tozalangandan sо‘ng shakar
joylashga uzatiladi.
Ishlab chiqarilgan shakar sifatiga quyidagi talablar kо‘yiladi:
* shakar shirin ta’mli, begona ta’mlarsiz bо‘lishi kerak;
* shakarda begona hidlar bо‘lishiga ruxsat etilmaydi;
* suvda eritilganda tо‘liq erishi kerak;
* eritma tiniq va unda hech qanday chо‘kmalar hosil bо‘lmasligi kerak
* shakarning rangi oq, yaltiroq boshqa ranglarsiz, rafinad shakarlar bilinar-
bilinmas och havo rangda tovlanib turadi;
* quruq modda mikdori shakarlarda 99,75 %, rafinadlarda 99,9 % dan kam
bо‘lmasligi kerak;
* kristallari 0,2-2,5 mm gacha, ammo bir xil kattalikda bо‘lishi kerak;
* shakar sochiluvchan, ya’ni kristallari bir-biriga yopishib qolmagan bо‘lishi
kerak.
Shakar namlikni, begona hid va ta’mlarni о‘ziga tez qabul qilib olish
xususiyatiga ega. Shuning uchun uni sakdashda va tashishda bularni hisobga olish
zarur. Shakarni saqlashda havoning nisbiy namligi 70 % dan oshmasligi lozim, aks
holda shakar donachalari bir-biriga yopishib, uning sochiluvchanligi yо‘qoladi.