3-mavzu: XX asr oxiri – XXI asr boshlarida Pokiston va Bangladesh Reja

Бангладеш Халқ Республикаси (Гоно Прожатонтри Бангладеш) — Жанубий Осиёдаги давлат. Ҳинд океанининг Бенгалия қўлтиғи бўйида жойлашган.
Маъмурий жиҳатдан 4 вилоятга бўлинади, улар 19 округ (дистрикт)ни ўз ичига олади.
Майдони 148 минг 460 км2. (hududi boʻyicha 92-ўрин)
Dunyodagi eng zich joylashgan mamlakat (mitti mamlakatlardan tashqari) - 1 km² ga 1120 kishi. Aholi soni boʻyicha dunyoda 8- oʻrinda. Аҳолиси 171,7 млн киши (2021). Пойтахти — Дакка шаҳри.
Mamlakat Buyuk Britaniyaning mustamlaka mulki bo'lib, u o'z rivojlanishini 17-asrning birinchi yarmida boshlagan va 20-asr boshlarida zamonaviy Bangladesh hududining katta qismini o'z hukmronligi ostida birlashtirgan. 1971-yil 26-martda mamlakat mustaqilligi e’lon qilindi.
Butun perimetri boʻylab Hindiston (janubiy-sharqda Myanma bilan chegaraning kichik qismlari bundan mustasno) va Bengal koʻrfazi bilan oʻralgan.
Iqtisodiyoti rivojlanayotgan agrosanoat mamlakati. 2020-yilda xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha yalpi ichki mahsulot hajmi 917,8 milliard AQSH dollarini (aholi jon boshiga qariyb 5400 AQSh dollari) tashkil etdi. Pul birligi - Bangladesh takasi.
Аҳолисининг 98% бенгаллар. Биҳарлар, санталлар, мунда, ораон, чакма, марма, кхас қабилар ҳам яшайди. Расмий тили — бенгал ва инглиз тиллари.
Аҳолининг 85% мусулмон. Бангладеш туғилиш ва аҳолининг зичлиги жиҳатидан дунёда энг юқори ўринлардан бирида туради. Шаҳар аҳолиси 24% ни ташкил этади. Энг катта шаҳарлари: Дакка, Читтагонг Ражшаҳи.
Бангладешнинг 2011 йилдаги расмий рўйхатга олиш маълумотларига кўра мамлакат аҳолиси 142 319 000 кишини (2011 йил июл), АҚШ Марказий разведка бошқармаси маълумотларига кўра - 2011 йил июл ҳолатига кўра 158 570 535 киши ва июл ойигача 161 083 804 киши. 2020 йил июл ҳолатига коʻра аҳоли сони 162 650 853 кишини ташкил этади.
1960-70-йилларда аҳолининг кескин ўсиши қайд этилди (60 дан 90 миллион кишигача). Бироқ, 1980-йилларда туғилишни назорат қилиш тизимининг ривожланиши билан аҳоли ўсиши секинлашди.
Мамлакат аҳолисининг қарийб 45,04 фоизини 24 ёшгача бўлган ёшлар, атиги 6,82 фоизини 65 ёшдан ошганлар ташкил этади.
Марказий разведка бошқармаси веб-сайтига кўра, 2020 йил учун ўртача умр кўриш 74 ёшни ташкил қилади. Шу билан бирга, аёлларнинг умр кўриш давомийлиги 76 ёшни, эркакларники эса 72 ёшни ташкил этади.
Мамлакатнинг асосий динлари ислом (89,1%), ҳиндуизм (10%). Христианлар Бангладеш протестант черкови, католиклар, Худонинг ассамблеялари томонидан ифодаланади; Яҳованинг Шоҳидлари ҳам мавжуд.
Бангладеш — унитар республика. Буюк Британия бошчилигидаги Ҳамдўстлик таркибига кирган.
1972-йилги конституцияга биноан давлат бошлиғи — президент. Президентлик коʻпроқ тантанали боʻлиб, мамлакат президенти парламент томонидан сайланади.
Президентлик коʻпроқ тантанали боʻлиб, мамлакат президенти парламент томонидан сайланади. Бироқ, сайловларни ўтказиш ва ҳокимиятни топшириш учун масъул бўлган ўтиш даври ҳукумати тузилган пайтда президентлик ҳокимияти сезиларли даражада кенгаяди. Ўтиш даври ҳукумати ходимлари партиясиз бўлишлари шарт ва ўз вазифаларини бажариш учун уч ой муддатга лавозимга тайинланадилар. Дунёда биринчи марта ҳокимиятни топширишнинг бу усули Бангладеш томонидан 1991 йилда сайловлар вақтида қўлланилган ва 1996 йилда Конститутсияга киритилган 13-тузатишда мустаҳкамланган.
Бангладеш Конститутсияси 1972 йилда қабул қилинган ва ҳозирги кунга қадар унга 14та тузатиш киритилган.
Мамлакатнинг олий суд органи — Олий суд, унинг судялари мамлакат президенти томонидан тайинланади. Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ривожланмаган.
2007-йил 1-октабргача суд ва ижро ҳокимиятини ажратиш тугалланди. Бу боʻлиниш натижасида суд ҳокимияти холис ва кучли боʻлиши кутилган эди.
Қонунчилик тизими инглиз амалиётига асосланади, аҳолининг турли гуруҳлари диний урф-одатларидан олинган оила, никоҳ ва меросга оид қонунлар бундан мустасно.
Бангладешда бир палатали парламент — Миллий мажлис иш олиб боради. Унинг 330 депутати мамлакат президенти каби 5 йил муддатга сайланади. Мамлакатнинг барча аҳолиси 18 ёшга тўлганидан кейин тўғридан-тўғри парламент сайловларида қатнашиш ҳуқуқига эга. Бир палатали Жатия Сангсад парламентига сайловлар ҳар беш йилда бир марта ўтказилади.
Жатия Сангсад Бҳабан номи билан танилган парламент биноси архитектор Луи Кан томонидан ишлаб чиқилган. Парламентда жами 345 та оʻрин, жумладан, 45 таси аёл депутатлар учун махсус ажратилган оʻринлар мавжуд боʻлиб, улар учун сайловлар бир мандатли сайлов округлари боʻйича оʻтказилади.
Ижрочи ҳокимиятни президент ҳукумат билан биргаликда бошқаради. Бош вазир ҳукумат раҳбари сифатида Вазирлар Маҳкамасини тузади ва давлатни бошқаради. Бош вазир расмий равишда Бангладеш президенти томонидан тайинланган бўлса-да, у парламентдаги кўпчиликни вакиллик қилиши керак.
Economist Intelligence Unit ma'lumotlariga ko'ra, mamlakat Demokratiya indeksida gibrid rejim sifatida tasniflangan.
Бангладешдаги асосий партиялар – Авами лигаси ва Бангладеш миллий партияси (НПБ).
Бангладеш миллий партияси (НПБ) раҳбари Холида Зиа ва унинг асосий сиёсий иттифоқчилари Жамаат Ислам Бангладеш ва Ислами Ойкя Жот каби турли исломий партиялар, Авами Лигаси раҳбари Шайх Ҳасиннинг сиёсий иттифоқчилари эса чап ва антиклерикал партиялардир.
Шайх Ҳасина ва Холида Зиё ашаддий душман ва 15 йилдан бери сиёсий майдонда ҳукмронлик қилмоқда.
Бангладеш сиёсий майдонидаги яна бир муҳим иштирокчи собиқ ҳарбий диктатор Эршад бошчилигидаги Жатя партиясидир.
Авами лигаси партиялари ва БМП (ПНБ) ўртасидаги қарама-қаршилик жуда кучли ва норозилик, зўравонлик ва қотилликлар билан ажралиб турарди.
Ёшларнинг сиёсий фаоллиги ниҳоятда юқори бўлиб, мустақиллик учун кураш давридан бошланади. Деярли барча партиялар таркибида ёшлар ҳаракати бор, уларнинг етакчилари ҳатто парламентга сайланган.
Икки радикал террорчилик ташкилоти: Бангладешнинг Жаграта Муслим Жаната (ЖМЖБ) ва Бангладешнинг Жамаатул Мужоҳидин (ЖМБ) 2005-йил февралида мамлакатдан тақиқланган. 1999-йилдан буён содир боʻлган қатор террор хуружлари натижасида 2006-йилда ЖМЖБ ва ЖМБ ташкилотларига аʼзоликда гумон қилинган ва етакчилар қоʻлга олинган. Раҳбарлар ўлимга ҳукм қилинди. Бангладеш ҳукуматининг аксилтеррор оператсиялари ўтказиши бошқа давлатлар раҳбарларининг ижобий муносабатига сабаб бўлди.
2007-йил 11-январда мамлакат ҳарбий доиралари томонидан қўллаб-қувватланган янги сайлов рўйхатини тайёрлаш, коррупсияга қарши курашиш тўғрисидаги фавқулодда фармоннинг қабул қилиниши натижасида Фахруддин Аҳмад бошчилигидаги ўтиш даври ҳукумати 2007-йил 22-январда сайловни тўхтатди.
Ҳарбийлар корруптсияга қарши курашда ўтиш даври ҳукуматини қўллаб-қувватладилар, натижада Бангладеш Транспаренcй Интернатионал томонидан тузилган Корруптсия индексида пастдан 147-ўринга кўтарилди. Авами Лигаси бошчилигидаги Буюк Алянс 2008-йил 29-декабрда боʻлиб оʻтган сайловларда гʻалаба қозониб, парламентдаги 300 оʻриндан 230 тасини эгаллади.
Бангладеш — аграр мамлакат. Меҳнатга лаёқатли аҳолининг 80% қишлоқ хоъжалиги билан машғул. Ишланадиган ернинг 50% дан йилига 2 — 3-марта ҳосил олинади. Аммо қишлоқ хоъжалиги мамлакат аҳолисининг озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжини қондиролмайди. Доимий бўлиб турадиган табиий офатлар, айниқса сув тошқинлари қишлоқ хоъжалиги ишларини қийинлаштиради. Асосий экинлари шоли (ишланадиган ернинг 90%га экилади), жут, чой (умумий майдони 47 минг га), буғдой, шакарқамиш, дуккакли экинлар, мойли экинлар (рапс, кунжут, хантал, араҳис ва бошқалар) ҳам етиштирилади. Чорвачилик кам ривожланган. Қорамол (асосан улов учун), эчки, қўй, парранда боқилади. Балиқ овланади. Саноат мамлакат эҳтиёжининг жуда оз қисмини қондиради. Асосан қиҳслоқ хоъжалиги хом ашёсини қайта ишлашга ихтисослашган. Асосий тармоқлари — тўқимачилик (айниқса, жут ва ип газлама), озиқ-овқат (қанд-шакар, ёғ, тамаки, шоли, чой). Жундан маҳсулот ишлаб чиқаришда Ҳиндистондан кейин иккинчи ўринда туради. Қоғоз, кимё, нефт маҳсулотлари, семент, машинасозлик ва саноатнинг бошқа тармоқлари корхоналари бор. Энергетика мамлакат эҳтиёжини қондирмайди. Бир йилда 8,1 млрд. кВт-с электр энергия ҳосил қилинади[5].
Юкларнинг кўпи сув йўллари орқали ташилади. Темир йўлининг узунлиги 2,7 минг км, автомобил йўллари узунлиги 193 минг км. Энг катта денгиз портлари — Читтагонг ва Чална. Четга жун, тери маҳсулотлари, чой, балиқ чиқаради. Халқаро аэропорти — Дакка шаҳрида. 1988-йил ва 1991-йилдаги сув тошқинлари транспорт ва коммуникация тизимига катта зиён етказган. Ташқи савдодаги асосий мижозлари — АҚШ, Япония, Буюк Британия, Германия, Хитой. Пул бирлиги — така[6].
Илмий ва маданий-маърифий муассасалари. Бангладеш аҳолисининг 75% дан кўпроғи саводсиз. Болаларнинг 60%га яқини бошланғич мактабга қатнайди. Дунёвий мактаблардан ташқари диний мактаблар ҳам бор. Техника коллежларига ўқувчилар камроқ кирадилар. Бангладешда 6 университет (энг катталари Дакка ва Ражшахи шаҳарларида), бир қанча институтлар, жумладан политехника, тўқимачилик институтлари, қишлоқ хоъжалик академияси бор. Бенгалия академияси, атом энергияси, қишлоқ хоъжалик ва ўрмончилик, иқтисодиёт, тиббиёт, ҳуқуқ ва халқаро муносабатлар илмий тадқиқот муассасаларида тадқиқот ишлари олиб борилади. Даккада марказий оммавий ва университетт кутубхоналари, 2 музей мавжуд.
Ҳарбий салоҳияти.
Бангладеш қуролли кучлари профессионал асосда тугалланган. Армиянинг умумий сони 200 000 кишини (захирадагиларни ҳисобга олган ҳолда)[44], шундан ҳаво кучлари - 22000[44] киши, денгиз флоти - 14950 киши[45]. Улар 7 та дивизиядан иборат (улар ўз навбатида 16 та пиёда, 1 та зирҳли, 3 та артиллерия ва 1 та муҳандислик бригадасига эга). Бундан ташқари, 3 та алоҳида зирҳли полк мавжуд. Қуроллар асосан импорт қилинади, асосан Хитойда ишлаб чиқарилади. Бангладеш 160 га яқин танк ва 60 га яқин енгил зирҳли техникадан фойдаланади. Миллий мудофаанинг анъанавий ролидан ташқари, армия табиий офатларда тиклаш ишларида ва сиёсий беқарорлик даврида тартибни сақлашда иштирок этади. Айни пайтда Бангладеш ҳарбий можароларда қатнашмайди, бироқ Форс кўрфази уруши даврида коалитсия ихтиёрида 2300 кишини тақдим этган. Бангладеш бутун дунё бўйлаб БМТ оператсияларида фаол иштирок этади. Масалан, 2007 йилга келиб Бангладеш Конго Демократик Республикаси, Либерия, Судан, Шарқий Тимор ва Кот-дъИвуарда вакилларига эга эди[46]. Ҳозирги вақтда Бангладеш БМТ ҳарбий миссияларида энг катта иштирокчи ҳисобланади[47]. Ҳарбий-денгиз флоти таркибига 5 та фрегат (50-йилларда қурилган 3 та собиқ Британия фрегати, Хитойнинг Осман фрегати ва янги Жанубий Кореянинг Бонгобондҳу фрегати), 11 та ракета катери, 11 та торпедо катери, 20 та патрул кемаси киради.
Шунингдек, мамлакатда умумий сони 50 000 дан ортиқ кишидан иборат ҳарбийлаштирилган бўлинмалар мавжуд (10 000 чегарачилар, 30 000 Бангладеш ИИВ қўшинлари, 5 000 ҳарбийлаштирилган политсия кучлари, 200 қирғоқ қўриқчилари) [48].
Бангладеш Хитой Халқ Республикаси билан энг илиқ муносабатларга эга, бу айниқса сўнгги ўн йилликда Жанубий Осиё мамлакатлари ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик натижасига айланди. 2006-2007-йилларда Бангладешда ишлаб чиқарилган қатор товарларни Хитой бозорига божсиз олиб кириш бўйича имзоланган келишувлар натижасида мамлакатлар ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 28,5 фоизга ўсди. Бангладешга Хитойда ишлаб чиқарилган ҳарбий техника етказиб бериш бўйича икки томонлама келишувлар асосида нафақат иқтисодий соҳада, балки Бангладеш Қуролли Кучлари ва Хитой Халқ-озодлик армияси ўртасида ҳам ҳамкорлик мустаҳкамланмоқда. Имзоланган келишувлар ҳарбий техниканинг кенг спектрини оʻз ичига олади, оʻқ оʻқотар қуроллардан тортиб, Хитойнинг 053Ҳ1[ен] фрегати каби йирик денгиз кемаларигача.
Терроризм Бангладешнинг муаммоларидан бири боʻлиб, мамлакатда террорчилик хуружлари қурбонлари боʻлмаган нисбатан тинч йиллар (масалан, 2009 ва 2011 йиллар), қурбонлар сони юзлаб (масалан,) боʻлган йиллар ҳам бор. , 2013-йилда террористик ҳужумлар натижасида 353 киши ҳалок бўлди, улардан 215 нафари тинч аҳоли, 15 нафари разведкачи ва 123 нафари террористлар)[96]. Умуман олганда, 2005-2013 йилларда террористик ҳужумлар натижасида 418 киши, жумладан 253 нафар тинч аҳоли, 150 нафар террорчи ва 15 нафар разведка ходими ҳалок бўлди[96].