3-Modul: O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari
Download 328.04 Kb. Pdf ko'rish
|
3-мавзу
|
Qabila ham ibtidoiy bosqichga xos etnik birlikdir. Qabila urug’ga nisbatan yirik
bo’lib, u bir necha urug’larning o’zaro birlashuvidan xosil bo’ladi. Qabila a’zolari o’rtasidan qon-qarindoshlik aloqalarining mavjudligi, urug’ va bo’g’inlarga birikishi, muayyan xududga egalik qilishi, qabiladoshlar orasidagi iqtisodiy birlik yagona qabilaviy tili va nomining mavjudligi qabilaning asosiy belgilaridir. Qabila qabila kengashi tomonidan boshqarilgan. Odatda qabila kengashi urug’ oqsoqollaridan tashkil topgan va qabila boshlig’i tomonidan boshqarilgan. Kishilik jamiyatining tobora taraqqiy etib borishi va sinfiy jamiyatining paydo bo’lishi bilan ibtidoiy bosqichga xos etnik birlik- qabila tuzumi o’z ahamiyatini yo’qotadi. Ammo qabila atamasi va o’nga ta’luqli bo’lgan ba’zi xususiyatlar qoldiq sifatida tarixning keyingi davrlarida ham saqlanib qolgan edi. Masalan, XIX asr-XX asr boshlarida o’zbek halqning tarkibida qabilalar mavjud bo’lib, ular urug’larga bo’linish tartibini va urug’-qabila nomlarini (etnonimlarini) saqlab qolganlar. So’zsiz, ular ibtidoiy bosqich qoldiqlari xisoblanadi.
orasidagi etnik, xo’jalik-madaniy aloqalarning tobora rivojlanib borishi natijasida bir qancha qabilalar birlashadilar. Qabilalarning birlashish jarayonida etnik birlikning yangi turi vujudga keladi. Bu etnik birlik ma’lum tarixiy sharoitida xududiy, iqtisodiy, til va madaniy umumiylik asosida shakllandi. Fanda ushbu etnik birlikka nisbatan «elat» atamasi qo’llaniladi. Xullas, elat, qabila bilan millat orasidagi etnik birlik bo’lib, sinfiy jamiyatga hos etnik uyushmadir. Millat–etnik birlikning elatdan keyingi shakli bo’lib, uning shakllanishi elatning shakllanish jarayoni kabi uzoq davom etadigan ijtimoiy voqelikdir. Millat etnik tarixning, elatning eng yuqori cho’qqisi, kamolot bosqichi. Bu bosqichga ko’tarilgan xalqning tarixan tarkib topgan davlati birinchidan millat nomi bilan yuritiladi; ikkinchidan uning aniq xududiy chegarasida muomalada bo’lgan umummillat tili davlat tili maqomi darajasiga ko’tarilgan; uchinchidan davlat hududining butunligi va chegarasining dahlsizligi tan olinadi; to’rtinchidan millat va o’nga xos mentalitet shakllangan bo’lib, fuqorolarning o’zligini anglash darajasi ularning hayot mazmuniga kundalik turmush tarziga aylanadi va nihoyat beshinchidan, davlat jamiyat tomonidan boshqariladi. Millatni til, hudud va etnomadaniy jihatdan birlashtiruvchi omillardan biri iqtisodiy negizdir. Bir so’z bilan aytganda, millat, shakllanayotgan xalqning kamolot bosqichidir. O’zbek halqining eng qadimgi ajdodlari O’rta Osiyo hududida qadimdan istiqomat qilgan halqlardir. Tarixiy manbalarda O’rta Osiyoning eng qadimgi halqlari haqida bir qancha ma’lumotlar saqlanib qolgan. Bunga ko’ra O’rta Osiyoning qadimgi aholisi sug’diylar, xorazmiylar, baktriyaliklar, parkanlar, chochliklar nomi bilan yuritilgan. O’rta Osiyoning bepayon cho’llarida hamda tog’li rayonlarida esa bu davrlarda shak, massaget, toxar va boshqa etnik nomlar bilan ataluvchi ko’chmanchi chorvador halqlar yashaganlar. Yuqorida nomlari keltirib o’tilgan halqlarning bir qismi ya’ni so’g’diylar, xorazmiylar, baktriyaliklar, parkanlar, chochliklar asosan o’troq holda yashab dehqonchilik va xunarmandchilik bilan mashg’ul bo’lganlar. Ular qishloq va shaharlar barpo etganlar. Boshqa bir qismi esa ya’ni shaklar, massagetlar, toxarlar va shu kabi cho’l aholisining asosiy xo’jaligi chorvachilik bo’lgan. Voxalarni o’rab olgan cho’l zonalarida istiqomat qilgan ushbu chorvador Aholi Axmoniy bitiklarida shaklar deb atalgan. Yunon manbalarida esa ular skiflar deb yuritiladi. Asosiy xo’jaligi chorvachilik bo’lgan bu aholi «Avesto»da turlar deb atalib, ularning yurti Turon deb yuritilgan. O’rta Osiyoning qadimgi aholisining bir qismi eroniy, yana bir qismi esa turkiy tilda so’zlashganlar. Yuqorida nomlari ko’rsatib o’tilgan sug’diylar, xorazmiylar, baktriyaliklar, parkanlar, chochliklar, shaklar, massagetlar, toxar va boshqalar o’zbek xalqining etnik asosini tashkil qiladilar. Hozirgi tojiklar ham o’zlarining etnogenezining boshlanishi aynan shu xalqlardan oladilar. Yuqoridagi xalqlarning ma’lum qismi turkman, qoraqalpoq, qozoq va boshqa xalqlarning ham ilk ajdodlari hisoblanadi. Uzoq tarixiy davr mobaynida yuqorida nomlari sanab o’tilgan halqlar o’zaro aloqada bo’lib kelganlar. Ikki tilda so’zlashuvchi qabila va elatlar o’rtasidagi bunday aralashish va qorishuv natijasida miloddan oldingi II-I-milodiy I-II asrlar davomida Sirdaryoning o’rta oqimida yangi elat-qang’ar xalqi vujudga keladi. Qang’arlar O’rta Osiyoda tashkil topgan eng qadimgi tub yerli turkiy qatlamni tashkil qilganlar. Keyingi asrlarda (milodiy II-IV asrlarda) ham O’rta Osiyoning markaziy viloyatlariga Janubiy Sibirdan, Jung’oriyadan, Sharqiy Turkistondan ayrim qabilalar kelib joylashganlar. Xionlar (Xioniylar), Kidariylar va Eftaliylar (abdallar) shular jumlasidandir. Milodiy V asrning birinchi yarmida Movarounnahrning siyosiy boshqaruvi Eftaliylar qo’liga o’tadi. Ma’lumki, VI asrning o’rtalarida Oltoyda, Janubiy Sibirda, Yettisuvda, Sharqiy Turkistonda joylashgan bir necha qabilalar birlashish natijasida Turk xoqonligi tashkil topadi va qisqa vaqt ichida Turk xoqonligi ko’chayib Markaziy Osiyoning katta qismini, jumladan Movaraunnahrni egallaydi. Turk xoqonliklari davrida vatanimiz hududiga turkiy qabilalar ko’plab kelishgan. Bu holat aholini turkiylashishini yanada ko’chaytirdi. Turk xoqonligining hukmronligi O’rta Osiyoda deyarli yuz yil davom etdi. Bu davrda O’rta Osiyoning biror joyi qolmadiki, turkiy qabilalar kirib bormagan bo’lsa. Turkiylashish jarayoni keyingi davrlarda ham davom etdi. IX-XII asrlar o’zbek xalqining etnik shakllanishidagi ikkinchi bosqich deb qaraladi. Xo’sh, bu davr nimasi bilan xarakterlanadi? Ma’lumki, IX asr boshlarida Markaziy Osiyoda yana bir davlat- Qarluqlar davlati barpo etildi. Qarluqlardan chiqqan Qoraxoniylar (ulug’xonlar) bu davlatni qariyb to’rt asr uzliksiz boshqarib keldilar. Qarluq davlati va Qarluqlar bo’yicha maxsus tadqiqot muallifi K.SHoniyozov o’zbek ajdodlarini alohida etnik jamoa (elat) bo’lib shakllanishi aynan shu davlat xududida IX-X asrlarda sodir bo’lganligini aniqladi. Uning fikricha bu xududda o’zbek halqining xududiy, iqtisodiy, madaniy va etnik belgilarida umumiylik hosil bo’lib o’zbek halqining shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgan. Bu davrda O’rta Osiyoda, jumladan O’zbekistonda hozirgi o’zbeklarga xos qiyofa, mahalliy aholining asosiy qismini tashkil etadi. Antropolog T.Xo’jayov tadqiqotlariga qaraganda IX asrga kelib aholining antropologik qiyofasida keskin o’zgarishlar yuz berganligi kuzatildi. Bu o’zgarishlarni arxeologik tadqiqotlar natijalari ham tasdiqlaydi.
Fanda mo’g’ul istilosi O’rta Osiyo aholisini keskin mo’g’ullashtirib, o’zgartirib yubordi degan fikr keng tarqalgan. Lekin tadqiqotchilarimiz bu masalaga ham oydinlik kiritdilar. Mo’g’ul istilosi O’zbekiston aholisining tashqi qiyofasiga sezilarli izlarni qoldirmaganligini ta’kidlab o’tish joizdir. Sababi, Chingizxon XIII asr boshida tashkil etgan yirik mo’g’ul davlatida mo’g’ullar soni taxminan 0,7 million kishidan iborat bo’lgan. Agar har 6 kishidan bittasi askarlikka olingan bo’lsa, unda uning qo’shinlari soni 100-110 ming kishidan iborat bo’lgan. Lekin, o’sha davrda mo’g’ullar qo’shinlarining ko’p qismini yo’qotganlar. Ular O’rta Osiyoga bostirib kelganida qo’shinlarning ko’pchiligi turkiy halqlardan tashkil topganligi ma’lum. Bu davrda Muhammad Xorazmshoh davlatida 20 million aholi yashagan. Mo’g’ul qo’shinlari ko’p sonli mahalliy aholi tarkibiga o’z asoratini o’tkaza olmagan. Shuning uchun ham mahalliy aholida mo’g’ul irqi alomatlari deyarli namoyon bo’lmaganligini ko’rish mumkin. Shuni ham aytib o’tish o’rinliki, IX-X asrlarda qarluqlar egallab turgan xududlarda 20 dan ortiq shahar, ko’plab qishloqlar bo’lgan. Qarluqlar ko’p sonli, nufuzli «halq» bo’lib, bir qismi chorvachilik bilan shug’ullangan. Qarluqlar yashagan xududlardaboshqa turkiy tilli etnoslar (masalan chig’illar, yag’molar, xalachlar) ham yashaganlar. Ular turkiy tilda so’zlashganlar. Qoraxoniylar davlatida qarluq-chig’il turkiy til lahjasi keng tarqaldi. Keyinchalik shu til asosida adabiy turkiy til yuzaga kelib, uni Maxmud Qoshg’ariy «eng ochiq va ravon til» deb atagan. Turkiy tilda IX-XII asrlar mobaynida bir qator asarlar yozilgan bo’lib, Ahmad Yugnakiyning (775-869) «Xibatul haqoyiq» (Haqiqatlar tuhfasi) dostoni, Yusuf Xos Hojibning (XI asr), «Qutadg’u bilik» (Saodatga yo’lovchi bilim) asari, Ahmad Yassaviyning (1041-1167) «Hikmatlar»i hamda «O’g’iznoma», «Alpomish», «Go’ro’g’li» kabi dostonlar shular jumlasidandir. Xalqimizining ikkinchi qatlami Turon mamlakatining nisbatan shimoliy g’arbiy hududlarida vujudga kelgan va shakllana borishi XU asrning oxirlarida poyoniga yetgan. O’zbek xalqining shakllanishida qatnashgan qabilalar soni turli manbalarda turlicha ko’rsatiladi. Shoir turdi bu borada 92 raqamini keltiradi. O’zbek halqining shakllanishida uchinchi muhim davr XV asr ohiri va XVI hisoblanadi. Bu davrda Dashti-Qipchoq o’zbeklari O’rta Osiyoga kirib keladi va ular mahalliy aholiga o’z nomini beradi. Dashti-Qipchoq o’zbeklari kim? Qadimdan Dashti- Qipchoqning sharqiy qismida, hozirgi Qozog’iston, Tobolьsk, Turaatroflarida kechib yurgan turk-mo’g’ul qabilalari XIII asrning ohiri-XIV asrda yashab o’tgan sharq tarixchilari tomonidan umumiy bir nom bilan, ya’ni «Dashti Qipchoq o’zbeklari» deb atalgan. Shu joyda «o’zbek» atamasi kelib chiqishi haqida to’xtalib o’tish kerak bo’ladi. Ushbu etnonimni ya’ni «o’zbek» etnonimini kelib chiqishi haqida yagona bir fikr mavjud emas. Bir gurux olimlar «o’zbek» degan nomni 1312-1342 yillarda Oltin O’rdada xonlik qilgan O’zbekxonning (asl ismi Sulton Muhammad) nomi bilan bog’laydilar. Mirzo Ulug’bek “To’rt ulus tarixi”da O’zbekxonnning xokimiyat tepasiga kelishini “O’zbek ulusi” unga berildi. deb yozadi. Uning fikricha, Oltin O’rda davlati sulton Muhammad – O’zbekxongacha ham “o’zbek ulusi”deb atalgan. O’zbek atamasi Oltin o’rda davlatida yashagan, islom dinini qabul qilgan Orlot, Bahrin, Do’rmon, Qorluq, Qipchoq, Qo’ng’irot, Mang’it, Nayman, Ming kabi turkiy qabilalar uyushmasini, ya’ni o’zbek xalqi ma’nosini va xalqga tegishli mamlakatni bildirgan. X111 asrning ikkinchi yarmi, X1Vasrda yashagan sharq tarixchilari tomonidan bu xalq umumiy nom bilan o’zbek deb atalgan. Ayrim tadqiqotchilar esa «o’zbek» atamasini «o’zbek», «erkin», «mustaqil» so’zidan kelib chiqqanligini ta’kidlaydilar. Xullas, Dashti Qipchoq xududlarida yashagan turkiy aholi Movarounnahr (Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi) yerlarga kelib, bu yerda yashayotgan o’troq aholi bilan uyg’unlashib ketgan vaaholining nomi o’zbek deb atalgan. Dashti Qipchoq o’zbeklarini Movarounnahr yerlariga ommaviy ko’chib kelishi XV asr ohiri- XVI asr boshlarida ko’chaydi. Bu davrda o’zbek halqining etnik tarkibi Dashti Qipchoqdan ko’chib kelgan turkiy qabilalar hisobiga yanada boyidi. Aniqroq ta’kidlaganda XV asrning oxiri XV1 asrning boshlarida xalqimizning birinchi qatlamiga va ikkinchi qatlamlarning muayyan qismi qo’shiladi. Buyuk Turonning Movarounnnahr va Xuroson o’lkalaridaazaldan yashab kelayotgan yaxlit etning qatlami bir bo’lak bo’lib qo’shildi va uni to’ldirdi, nufusini oshirdi.
Download 328.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|