31. Davlat mexanizmi

1. Maxsus yuridik funksiyalar - tartibga soluvchi (regulyativ) va qo‘riqlovchi.

• 
  Tartibga soluvchi funksiya - bu shunday huquqiy ta’sir qilish yo‘nalishi bo‘lib, unda jamiyat taraqqiyoti ehtiyojlariga mos keladigan ijtimoiy munosabatlar amalda bo‘lishi ta’minlanadi va rivojlantiriladi. Tartibga solish funksiyasi doirasida ikki kichik funksiya – statik tartibga solish va dinamik tartibga solish funksiyalari ajralib turadi. Statik tartibga solish funksiyasi huquqning ij­timoiy munosabatlarga shu munosabatlarni biron-bir huquqiy in­stitutda mustahkamlash yo‘li bilan ta’sir o‘tkazishida namoyon bo‘ladi. Dinamik tartibga solish funksiyasi huquqning ijtimoiy mu­nosabatlarga – ularning harakatini, ya’ni dinamikasini rasmiy­lashtirish yo‘li bilan ta’sir o‘tkazishda ifodalanadi.
  
• 
  Qo‘riqlovchi funksiya – bu umumahamiyatga molik eng muhim iqtisodiy, siyosiy, milliy va boshqa ijtimoiy munosabat­larni, ularning daxlsizligini muhofaza qilish, shuningdek, mazkur jamiyatga yot bo‘lgan munosabatlarni siqib chiqarishni maqsad qi­lib olgan huquqning ijtimoiy vazifasi bilan bog‘liq huquqiy ta’sir yo‘nalishidir.
  

2. Umumijtimoiy funksiyalar orqali jamiyat hayotining turli xil yo‘nalishlarida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir o‘tkaziladi. Huquqning umumijtimoiy funksiyalariga quyidagilar kiradi: iqtisodiy, siyosiy, tarbiyaviy, ekologik va boshqalar. Huquqning ijtimoiy funksiyalarini ijtimoiy hayotning tegishli sohalariga huquqiy ta’sir o‘tkazish yo‘nalishi sifatida ta’riflash mumkin. Jumladan, iqtisodiy funksiya iqti­sodiy sohaga, siyosiy funksiya siyosiy sohaga, tarbiyaviy funksiya ma’naviy sohaga huquqiy ta’sir o‘tkazadi.
45.HUQUQNING MOHIYATI HAQIDAGI NAZARIYALAR


Huquqning mohiyatiga nisbatan fanda turli xil nazariyalar mavjud.
Tabiiy huquq nazariyasi (Lokk, Russo, Monteske, Radishchev. XVII-XVIII asrlar). Ilmiy oqim sifatida ushbu nazariya uzoq tarixga ega. Uning asosiy qoidalari qadimgi davrdayoq shakllanib ulgurgan. Ushbu nazariyaning mohiyati shundan iboratki, davlat tomonidan yaratiladigan pozitiv (ijobiy) huquqdan tashqari barcha uchun umumiy bo‘lgan va pozitiv huquqdan ustun turuvchi tabiiy xuquq ham mavjud. Pozitiv huquq tabiiy huquq talablariga, ya’ni yashash huquqi, erkin rivojlanish, mehnat qilish, jamiyat va davlat ishlarida qatnashish va hokazo huquqlarga asoslanadi. Qadimgi Rim huquqshunoslari tabiiy huquqni fuqarolik huquqlari hamda xalqlar huquqlari bilan bir qatorda tabiat qonunlari va narsa-hodisalarning tabiiy tartibi ifodasi sifatida alohida ajratib ko‘rsatganlar. Xususan, Sitseronning fikricha, tabiiy huquqqa zid bo‘lgan davlat qonuniga qonun sifatida qarash mumkin emas. Tabiiy huquq nazariyasi Lokk, Russo, Monteske, Golbax, Radishchev va boshqalarning asarlarida chuqur ishlab chiqilgan. Ularda bayon etilgan g‘oyalar AQSHning Mustaqillik Deklaratsiyasida (1776 yil), Fransiyaning fuqarolar huquqlari va erkinliklari deklaratsiyasida (1789 yil) hamda boshqa hujjatlarda mustahkamlangan. SHuningdek, o‘tgan asrning tarixiy sharoitida ushbu g‘oyalar inson huquqlari va erkinliklari borasida insonparvarlik muammolari bo‘yicha xalqaro hamkorlikning rivojlanishi va mustahkamlanishida katta salmoqqa ega bo‘ldi, ular orasida Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi (1948), Inson huquqlarini va asosiy erkinliklarini himoya qilish to‘g‘risida Evropa konvensiyasi (1950), Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt (1966), Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktga fakultativ protokol (1966), Xelsinki Kengashining YAkunlovchi hujjati (1975), Evropada xavfsizlik va hamkorlik Kengashi qatnashchilari bo‘lgan davlatlar Vena uchrashuvining YAkunlovchi hujjati (1989) va boshqalar qabul qilindi. SHuningdek, insonning tabiiy, tug‘ma huquqlari ko‘pchilik davlatlarda konstitutsiyaviy tarzda mustahkamlab qo‘yilgan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24 - moddasida yashash huquqi “har bir insonning uzviy huquqi” sifatida mustahkamlangan. YUksak madaniyatli jamiyatda tabiiy va pozitiv huquqlarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishga hech qanday asos yo‘q. CHunki, tabiiy huquq ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning yagona umuminsoniy tizimini tashkil etib, insonning tabiiy huquqlarini mustahkamlaydi va muhofaza qiladi.