3–mavzu: Atom tuzilishi. Reja: Atom tuzilishi va uning yadroviy modeli

3-rasm. Elektronning o`z yadrosi atrofidagi harakat
formasi: asferik, belleptik. 
Demak, Zommerfeld fikricha elektronning yadro atrofida aylanishi uch kvant 
son bilan harakterlanishi kerak; n asosiy yoki bosh kvant soni, l yonaki kvant soni, 
m magnit kvant son. 
 

---

3.3. Atom yadrosining tarkibi. Izotop va izobaralar. 
Atom yadrosi – 
nuklonlardan – protonlar va neytronlardan tashkil topgan atom o‗zagi. Atom 
yadrosining xususiyatlarini o‗rganishda yadro kuchlari katta ahamiyatga ega 
bo‗ladi. Atom yadrosida gravitasion va elektromagnit kuchlar ta‘siri kam bo‗lsa 
ham atom yadrosi xossalariga ta‘siri bo‗ladi. Yadro kuchlarining ta‘sir radiusi juda 
kichik, 10
-13
sm. Yadro kuchlari yadroning spiniga va izotop spiniga bog‗liq. Atom 
yadrosining butun xususiyatlarini o‗z ichiga oladigan yagona nazariya yaratilgan 
emas, chunki yadro strukturasi va kuchlari to‗liq o‗rganilmagan. Undan tashqari 
yadrodagi nuklonlar harakatini aniqlovchi tenglamalarni matematika nuqtai 
nazaridan yechish mumkin emas. Atom yadrosining xossalarini o‗rganishda turli 
modellar tatbiq qilinadi. Har qaysi model atom yadrosining ma‘lum xossalarini aks 
ettirgan holda ba‘zi xossalarini tushuntirishda qarama-qarshiliklarga olib keladi. 
Rezerford 
tajribalaridan 
yadro 
atomning 
asosiy 
massasini 
o‘zida 
mujassamlashtirgan musbat zaryadli zarra ekanligi aniqlandi. 1919-yilda Rezerford 
elektrondan keyingi elementarr zarracha - protonni kashf etdi. Proton massasi 
elektron massasidan 1836,1 marta katta bo‘lgan, elektr zaryadi elektron zaryadiga 
teng bo‘lgan musbat zaryadli turg‘un elementar zarra. 1920-yili Rezerford massasi 
proton massasiga deyarli teng bo‘lgan neytral zarracha mavjudligini taxmin qildi 
va u 1932-yilda ingliz fizigi D.Chedvik tomonidan aniqlandi. Bu zarrachani 
neytron deb ataldi. Keyinroq atom yadrosi proton va neytronlardan tuzilgan deb, 
ularni birgalikda nuklonlar deb nomlandi. Yadrodagi nuklonlar soni A yadroning 
massa soni bo‘lib, neytronlar soni N= A – Z dan topiladi, bunda Z - protonlar soni. 
Yadroni belgilash uchun 
Z
X
A
belgilash ishlatiladi. 
Atomlar bir elementga tegishli bo‘lsada, ular yadrolarining tarkibi har xil 
bo‘lishi mumkin. Bu farqlanish, asosan, yadroda elementar zarrachalar soni har xil 
bo‘lishi sababli yuzaga kelishi aniqlanib. buning oqibatida "izotop" va
"izobara" tushunchalari vujudga keladi. 
Yadrosining zaryadi (protonlar soni) bir xil bo‘lib, atom og‘irliklari har xil 
bo‘lgan bir xil element atomlari izotop deyiladi. Izotoplar deyarli barcha 
kimyoviy elementlarda mavjuddir. Masalan, vodorodning uch xil - 
1
1
H(protiy), 
2
1
H (deyteriy), 
3
1
H (tritiy) izotoplari mavjud; kislorodning 
16
8
O, 
17
8
O, 
18
8
O izotoplari mavjud. Izotoplar kelib chiqishining sababi atom yadrosida 
neytronlar sonining har xil bo‘lishidir. Vodorod izotoplari tarkibi bu fikrni 
yaqqol isbotlaydi. 
Izоtоp 
Nоmi 
Z=N
p