4- amaliy mashg`ulot. Mavzu: Umurtqali hayvonlar sinflari yuzasidan masala va mashqlar yechish Darsning maqsadi

---

4- AMALIY MASHG`ULOT. 
Mavzu: Umurtqali hayvonlar sinflari yuzasidan masala va mashqlar yechish 
 
Darsning maqsadi: Umurtqali hayvonlar haqida chuqur bilimga ega bo`lib, masala va 
mashqlar yechishni o`rganish
Darsning jihozi: Uslubiy q`ollanmalar, umurtqali hayvonlarning turli sinflariga mahsub 
hayvonlar rasmlari, plakatlar, slaydlar, h`ol preparatlar, mulyajlar, kodoskop, kompyuter, 
proyektor, electron darslik va filmlar.
Asosiy ma’lumotlar. 
 
Umurtqali hayvonlar zoologiyasi sistematik zoologiyaning yakunlovchi qismidir. 
Hayvonot olamining kenja olami bo`lgan umurtqali hayvonlar xordalilar tipiga kiradi. 
Xordalilar tipiga bizga juda yaxshi ma’lum bo`lgan baliqlar, baqalar, kaltakesaklar, qushlar, sut 
emizuvchilar bilan bir qatorda uncha tanish bo`lmagan, faqatgina rasmlar va filmlar orqali tanish 
bo`lgan assidiya, lansetnik kabi hayvonlar ham kiradi. Bu hayvonlar eng yuksak darajada tuzilgan 
va murakkab guruhi bo`lib, xilma-xil sharoitda yashaydi. Xordalilarning tabiatdagi va inson
hayotidagi ahamiyati nihoyatda katta ekanligi barchamizga ma’lum. Ularning ko`pchiligi
xonakilashtirilgan bo`lib, ko`pchiligi yovvoyi xolda ovlanish ahamiyatiga ega. Shuning uchun 
ulardan rejali foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Xordalilarning foydasi bilan bir qatorda
zarari ham mavjud. Masalan ayrim turlar xo`jalikka ziyon keltirsa, ko`plari vabo, tulyaremiya,
ensefalit, brutselyoz singari xavfli kasalliklarni tarqatuvchilardir. Xordalilardan xilma-xil 
tadqiqotlarga material sifatida ham foydalaniladi.
Xordali hayvonlarning barchasida ko`pincha bor-bo`yiga tortilgan o`q va uning 
o`simtalaridan iborat bo`lgan ichki skleti bor. Xorda embrional rivojlanish davrida bohlang`ich
ichak sistemasining yuqori tomonidan ajralib chiquvchi tor sifatida paydo bo`ladi. Xorda 
entodermadan hosil bo`ladi. Ba’zi xordali hayvonlarda xorda lichinkalik davrida mavjud bo`lib, 
ba’zilarida umrbod saqlanadi. Ko`pchiligida umurtqa pog`onasining rivojlanishi tufayli xorda 
reduksiyalanadi. Demak yuqori tuzilgan xordalilarda xorda embrional organ hisoblanadi.
Deyarli barcha xordalilarda nerv nayining oldingi qismi kengayib, bosh miyani hosil 
qiladi. Ovqat hazm qilish nayining oldingi qismida jabra yo`riqlari deb ataluvchi tehsiklar 
yo`rdamida tashqi muhit bilan bog`lanadi. Xordalilardagi yana bir xarakterli xususiyat
ikkilamchi og`izning, ya’ni anal teshigining bo`lishidir. U gastrulaning gastroporga qarama-
qarshi bo`lgan tomoni devorining yorilishidan hosil bo`ladi. Xordalilar tana bo`shlig`i
ikkilamchi tipda ya’ni selomdan iborat. Tuban xordalilarda organlar metameriyasi kuzarilsa,
yuksak tuzlishga ega vakillarida tuzilish murakkablashjganligi sababli metameriya yaxshi 
kuzatilmaydi. Xordalilarda ikki tomonlama (bilaterial) simmetriya aniq ko`zga tashlanadi.
Umumta’lim maktablarida zoologiya va umumiy biologiyani o`qitishni takomillashtirish
bo`lajak biolog o`qituvchiga chuqur bilimga ega bo`lishini talab qiladi. Bo`lajak biolog o`qituvchi
hayvonlarning tuzilishi, organlar sistemasining funksiyasini, fiziologiyasini, hayvonlar 
ekologiyasini va etologiyasini chuqur bilsagina bu fanni o`qitish davomida umurtqali 
hayvonlarning sinflariga doir masala va mashqlarni tuza olish ko`nikma va malakasiga ega 
bo`ladilar.
O`qituvchi zoologoyadan masala va mashqlar tuzib, uning yechish yo`llarini 
o`quvchilarga taqdim qilish orqali ularning bilish faoliyatini faollashtiradi, mustaqil ishlashga
yo`naltiradi va ijodiy faoliyatni tarkib toptirishga erishadi.
Umurtqasizlar zoologiyasidan masala va mashqlar yechishda ham induksiya, deduksiyaga 
amal qilgan holda mantiqiy va ijodiy yo`nalishda tuzilgan bo`lishi lozim. Mantiqiy masala va 
mashqlarni yechish jarayonida o`quvchilar mantiqiy fikr yuritish operatsiyalaridan foydalanadi.
Masalan: 
1-mashq. Faraz qiling sizga sut emizuvchi hayvonlar bosh skeletlarining majmuasi berildi, 
ularning qaysi muhitda yashaganligi va qanday oziq turi bilan oziqlanganligini aniqlash so’raldi. 
Siz avvalo nimalarga e’tibor qaratish lozimligi va qanday aniqlashni tavsiya etgan bo’lardingiz? 

---

deyilgan masalani yechish uchun o`quvchilar sut emizuvchilarning turkumlarining vakillari, 
ularning tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlarni tahlil qilishi, ularni o`zaro taqqoslashi, o’xshashlik 
va farqlarni aniqlab, xulosa chiqarishi lozim.